Оксидлашу-кайтару реакцияләре исемле битнең чыганагын карау

[[Файл:NaF.gif|350px|мини|уңда|[[Натрий]] үз валент электронын бирә, [[фтор]] аны тоташтыра һәм бу [[ион бәйләнеш]] нәтиҗәсендә натрий фториды хасил була. Фтор - оксидлаштыручы, натрий - кайтаргыч.]]
'''Оксидлашу-кайтару реакцияләре''' яки '''Редокс''' (инглизчә ''redox, reduction-oxidation'' - яңадан кайтару-оксидлашу сүзеннән) - [[электрон]]нар яңача бүлү ике [[атом]] арасында баручы каршы химик реакцияләре:  оксидлаштыручы атом электроннарны ала, ә кайтаргыч атом үз электроннарын бирә. Реакция барышында [[оксидлашу дәрәҗәсе]] үзгәрә, берьюлы оксидлашу һәм кайтару реакцияләре бара.

==Оксидлашу==
[[Файл:GHS-pictogram-rondflam.svg|250px|мини|уңда|Оксидлаштыручы кушылмалар халыкара билгесе]]
Оксидлашу барышында атом үз электроннарын бирә һәм аның оксидлашу дәрәҗәсе арта. Оксидлаштырылган атом - электроннар [[донор-акцептор бәйләнеше|донор]]ы, оксидлаштырган атом - электроннар акцепторы дип атала.

Кайбер очракта оксидлашкан [[молекула]] тотрыксыз була һәм тотрыклырак, вакрак өлешләренә - [[ирекле радикал]]ларга таркала ала һәм югарырак оксидлашу дәрәҗәсенә ия була ала.

Яңадан кайтаргыч матдә электроннарын биреп, бәйләнгән оксидлаштыручыга әйләнә:
: ''кайтаргыч матдә'' — [[Электрон|e<sup>−</sup>]] ↔ ''бәйләнгән оксидлаштыручы''.

Бәйләнмәгән ирекле электрон бик көчле кайтаргыч матдә булып тора.

==Яңадан кайтару==

Яңадан кайтару барышында атом электроннарны алып тоташтыра һәм аның оксидлашу дәрәҗәсе кими.

Мисаллар: 
*металлар оксидлары [[сутуар]], [[Күмер (химик элемент)|күмер]] һ.б. матдә ярдәмендә ирекле металларга кайтарыла
*органик [[әчелекләр]] [[альдегидлар]]га, [[спирт]]ларга кайтарыла
*[[майлар гидрогенизациясе]]

Оксидлаштыручы электроннарны алып бәйләнгән кайтаргыч матдәгә әйләнә, процесс яңадан кайтару дип атала:

: ''Оксидлаштыручы'' + [[Электрон|e<sup>−</sup>]] ↔ ''бәйләнгән кайтаргыч матдә''.

==Оксидлашу-кайтару пары==
[[Файл:Redox reaction.png|300px|мини|уңда|H<sub>2</sub> + F<sub>2</sub> → 2 HF Оксидлашу-кайтару ярымреакцисе]]
Оксидлаштыручы һәм аның кайтарылган форма яки кайтаргыч матдә һәм аның оксидлашкан формасы бәйләнгән оксидлашу-кайтару парын булдыра, ә аларның үзара әверелеше Оксидлашу-кайтару [[ярымреакция]]ләре дип атала.

==Мисаллар==

[[Сутуар]] һәм [[фтор]] арасында оксидлашу-кайтару ярымреакциясе

ике ярымреакциягә бүленә:

1) Оксидлашу:
:: <math> \mathsf{{\mbox  {H}}_{2}^{0} - 2{\mbox {e}}^{-} \rightarrow 2 {\mbox {H}}^{+}} </math>

2) Яңадан кайтару:
:: <math> \mathsf{{\mbox  {F}}_{2}^{0} + 2{\mbox {e}}^{-} \rightarrow 2 {\mbox {F}}^{-}} </math>

:: <math> \mathsf{{\mbox  {H}}_{2}^{0} - 2{\mbox {e}}^{-} \rightarrow 2 {\mbox {H}}^{+}} </math>
:: <math> \mathsf{{\mbox {S}}^{2-} - 2{\mbox {e}}^{-} \rightarrow {\mbox  {S}}^{0} \downarrow} </math>
:: <math> \mathsf{{\mbox {Al}}^{0} - 3{\mbox {e}}^{-} \rightarrow {\mbox  {Al}}^{3+}} </math>
:: <math> \mathsf{{\mbox {Fe}}^{2+} - {\mbox {e}}^{-} \rightarrow {\mbox  {Fe}}^{3+}} </math>
:: <math> \mathsf{2{\mbox {Hal}}^{-} - 2{\mbox {e}}^{-} \rightarrow {\mbox  {Hal}}_{2}^{0}} </math>

Электроннарны тоташтыру процессы - яңадан кайтару, шуннан оксидлашу дәрәҗәсе кими:

:: <math> \mathsf{{\mbox  {O}}_{2}^{0} + 4{\mbox {e}}^{-} \rightarrow 2{\mbox {O}}^{2-}} </math>
:: <math> \mathsf{{\mbox  {Mn}}^{7+} + 5{\mbox {e}}^{-} \rightarrow {\mbox {Mn}}^{2+}} </math>
:: <math> \mathsf{{\mbox  {Mn}}^{4+} + 2{\mbox {e}}^{-} \rightarrow {\mbox {Mn}}^{2+}} </math>
:: <math> \mathsf{{\mbox  {Cr}}^{6+} + 6{\mbox {e}}^{-} \rightarrow {\mbox {Cr}}^{0}} </math>

Әлеге реакциядә
:электроннарны тоташтыручы атомнар яки ионнар - '''оксидлаштыручылар''' булып торалар, 
:электроннарны кайтаручы атомнар яки ионнар - '''кайтаргычлар''' булып торалар.
==Әдәбият==

*Хомченко Г. П., Севастьянова К. И., Окислительно-восстановительные реакции, 2 изд., М., 1980;
*Кери Ф., Сандберг Р., Углубленный курс органической химии, пер. с англ., кн. 2, М., 1981, с. 119-41, 308-43;
*Марч Дж., Органическая химия, пер. с англ., т. 4, М., 1988, с. 259—341;
*Турьяи Я. И., Окислительно-восстановительные реакции и потенциалы в аналитической химии, М., 1989;
*Тодрес 3. В., Электронный перенос в органической и металлоорганической химии, в сб.: Итоги науки и техники. Сер. Органическая химия, т. 12, М., 1989. С. И. Дракин, З. В. Тодрес.

[[Төркем:Химия]]
[[Төркем:Оксидлаштыручылар]]