Карлыган исемле битнең чыганагын карау

{{Taxobox}}
'''Карлыган''' {{Sfn|Пояркова|1939}} ({{Lang-la|Ríbes}}) — Ташкуранчалар рәтенең Катырганчалар семьялыгына керүче ике өлешле чәчәкле [[үсемлекләр]] ыругы. Якынча 200 табигый төрне үз эченә ала. Махсус ботаник әдәбиятта ыруг шулай ук '''Крыжовник''' дип тә, хәзерге вакытта бу исем гадәттә берничә төр, мәсәлән, Гади крыжовник өчен генә кулланыла.

== Атамасы ==
Ыругның латинча фәнни исеме гарәпчә ''Ribas'' сүзеннән килеп чыккан, ул бик ачы яфрак саплары булган үсемлек — рәваҗ сүзен аңлаткан. Испаниягә гарәпләр килү белән, атама анда үскән карлыганның әче җимешләренә күчерелә. {{Sfn|Пояркова|1939}}

Татарча атамасы борынгы төрки телендәге карагат (карагана, карагал) сүзе үзгәрешенән килеп чыккан һәм алдан [[Сәрви агачы|сәрви]] сыман куакны — [[караган]] (селек) куагын аңлаткан.<ref>Әхмәтьянов, Р.Г. Татар теленең этимологик сүзлеге: Ике томда. I том (А—Л). — Казан: Мәгариф — Вакыт, 2015. 372 б.</ref>

== Ботаник тасвирлау ==
Ыруг төрләре — шома яки чәнечкеле бәбәкле куаклар .

Яфраклары чиратлашкан, катлаулы.

[[Чәчәкләр]] ике җенесле яки ике өйле, биш үлчәмле, тәлгәш төркемнәренә тупланган. Чәчәк түшәге батынкы, җимшән белән тоташ (гипантий дип атала) һәм кырлары буйлап 5, гадәттә яшел касә яфракчыкларына күчә. Шулай ук 5 таҗ яфрагы бар, алар тоташ түгел. Серкәчләре шул ук санда. Җимешлек бер оялы {{Sfn|Андреева|2005}}, башка чыганаклар буенча, ике оялы {{Sfn|Пояркова|1939}}, күп орлыклы. Ике баганачыгы бар. <!-- Чәчәк формуласы : {{Nobr|<math>\ast K_{4-5} \; C_{4-5} \; A_{4-5} \; G_{(2-4)}</math>}} .--> Чәчәкнең структурасы тотрыксыз.

Җимеше — сусыл җиләк . Очында кипкән чәчәк тирәлеге саклана.

== Таралу һәм экология ==
Ыруг вәкилләре ике ярымшарның төньяк температуралар зонасында, шулай ук Үзәк һәм Көньяк Америка һәм Төньяк Африка тауларында очрый. [[Европа]]да, [[Азия|Азиядә]] һәм [[Төньяк Америка]]да якынча 50 төре таралган, кайберләре [[Континент|континентның]] көньягына[[Анд таулары|, Анд]] буйлап [[Магеллан бугазы]]на төшәләр.

[[Россиянең Европа өлеше|Рәсәйнең Европа өлешенең]] тигезлекләрендә 3 кыргый төре бар, [[Кавказ]]да — 6. Күбесе [[Себер|Себердә]], аеруча Көнчыгышта үсә.

== Классификация ==

=== Таксономия ===
{{Bt|'''Ribes'''|[[L.]]}}, 1753, [[Сп. Пл.|Sp. Pl.]] : 200

'''Карлыган''' ыругы Катырганчалар (Крыжовниковые, Grossulariaceae) семьялыгына, Ташкуранчалар (Камнеломкоцветные, Saxifragales) рәтенә керә. {{Таблица12211|a=клада '''[[Цветковые растения]]'''|b1=порядок '''[[Камнеломкоцветные]]'''|b2=ещё 63 порядка цветковых растений|c1=еще 14 семейств|c2=семейство '''[[Крыжовниковые]]'''|d=род '''Смородина'''|e=205 подтвержденных видов и 84 вида, ожидающих подтверждения|color=#234510|bgcolor=#EFF9AB}}

=== Төрләр ===
Аларның кайберләре:
[[Файл:Ribes_alpinum_-_berries_(aka).jpg|уңда|мини| ''Тау карлыганы'']]
[[Файл:Ribes_aureum20120505_03.jpg|уңда|мини| ''Алтынсу карлыган'']]
[[Файл:Ribes_cereum_var_cereum_2.jpg|уңда|мини| ''Балавыз карлыган'']]
[[Файл:Ribes_divaricatum_5378.JPG|уңда|мини| ''Тармакланган карлыган'']]
[[Файл:Ribes_malvaceum_var_veridifolium_2.jpg|уңда|мини| ''[[Ribes malvaceum|Мальвасыман карлыган]]'']]
[[Файл:Grosello_rojo_(Ribes_rubrum),_Múnich,_Alemania,_2012-06-07,_DD_01.jpg|уңда|мини| ''[[Кызыл карлыган]]'']]
[[Файл:Ribes_sanguineum_blossom_(aka).jpg|уңда|мини| ''Кан сыман кызыл карлыган'']]
[[Файл:Ribes_speciosum_flowers_2004-02-23.jpg|уңда|мини| ''[[:ru:Ribes_speciosum|Ribes speciosum]]'']]
[[Файл:Grosella_espinosa_(Ribes_uva-crispa),_Múnich,_Alemania,_2012-06-07,_DD_01.jpg|уңда|мини| ''[[Катырган|Гади катырган]]'']]
{{Div col}}
* {{Bt-lattt|Ribes aciculare}}
* {{Bt-lattt|Ribes alpinum}}
* {{Bt-lattt|Ribes altissimum}}
* {{Bt-lattt|Ribes amarum}}
* {{Bt-lattt|Ribes americanum}}
* {{Bt-lattt|Ribes armenum}}
* {{Bt-lattt|Ribes aureum}}
* {{Bt-lattt|Ribes bracteosum}}
* {{Bt-lattt|Ribes burejense}}
* {{Bt-lattt|Ribes cereum}}
* {{Bt-lattt|Ribes cucullatum}}
* {{Bt-lattt|Ribes diacanthum}}
* {{Bt-lattt|Ribes dikuscha}}
* {{Bt-lattt|Ribes divaricatum}}
* {{Bt-lattt|Ribes fasciculatum}}
* {{Bt-lattt|Ribes fontaneum}}
* {{Bt-lattt|Ribes fragrans}}
* {{Bt-lattt|Ribes gayanum}}
* {{Bt-lattt|Ribes glaciale}}
* {{Bt-lattt|Ribes glandulosum}}
* {{Bt-lattt|Ribes heterotrichum}}
* {{Bt-lattt|Ribes horridum}}
* {{Bt-lattt|Ribes janczewskii}}
* {{Bt-lattt|Ribes komarovii}}
* {{Bt-lattt|Ribes lacustre}}
* {{Bt-lattt|Ribes latifolium}}
* {{Bt-lattt|Ribes laurifolium}}
* {{Bt-lattt|Ribes magellanicum}}
* {{Bt-lattt|Ribes malvifolium}}
* {{Bt-lattt|Ribes mandschuricum}}
* {{Bt-lattt|Ribes meyeri}}
* {{Bt-lattt|Ribes multiflorum}}
* {{Bt-lattt|Ribes nigrum}}
* {{Bt-lattt|Ribes niveum}}
* {{Bt-lattt|Ribes orientale}}
* {{Bt-lattt|Ribes oxyacanthoides}}
* {{Bt-lattt|Ribes palczewskii}}
* {{Bt-lattt|Ribes pallidiflorum}}
* {{Bt-lattt|Ribes pauciflorum}}
* {{Bt-lattt|Ribes petraeum}}
* {{Bt-lattt|Ribes procumbens}}
* {{Bt-lattt|Ribes pulchellum}}
* {{Bt-lattt|Ribes punctatum}}
* {{Bt-lattt|Ribes rubrum}}
* {{Bt-lattt|Ribes sachalinense}}
* {{Bt-lattt|Ribes sanguineum}}
* {{Bt-lattt|Ribes sardoum}}
* {{Bt-lattt|Ribes saxatile}}
* {{Bt-lattt|Ribes speciosum}}
* {{Bt-lattt|Ribes spicatum}}
* {{Bt-lattt|Ribes triste}}
* {{Bt-lattt|Ribes turbinatum}}
* {{Bt-lattt|Ribes ussuriense}}
* {{Bt-lattt|Ribes uva-crispa}}
* {{Bt-lattt|Ribes viburnifolium}}
{{Div col end}}

=== Гибридлар ===
Күп санлы гибридлар үстерелә:

* {{Bt-lattt|Ribes ×arcuatum{{!}}Ribes ×arcuatum|}} — ''[[Ribes hirtellum]]'' һәм ''[[Ribes missouriense]] гибриды''
* {{Bt-lattt|Ribes bethmontii{{!}}Ribes ×bethmontii|}} —''[[Ribes malvaceum]]'' һәм [[Кан кызыл карагат|Кан кызыл карлыган]]
* {{Bt-lattt|Ribes carrierei{{!}}Ribes ×carrierei|}} — [[кара карлыган|Кара карлыган]] һәм [[Кан кызыл карагат|Кан кызыл карлыган]]
* {{Bt-lattt|Ribes culverwellii{{!}}Ribes ×culverwellii|}} — [[кара карлыган|Кара карлыган]] һәм [[Катырган|Гади катырган]]
* {{Bt-lattt|Ribes fuscescens{{!}}Ribes ×fuscescens|}} — ''[[Тасмалар брактеосум|Ribes bracteosum]] һәм'' [[кара карлыган|Кара карлыган]]
* {{Bt-lattt|Ribes futurum{{!}}Ribes ×futurum|}} — [[Кызыл карлыган]] һәм ''[[Ribes warszewiczii]]''
* {{Bt-lattt|Ribes gordonianum{{!}}Ribes ×gordonianum|}} — [[Татлы карагат|Татлы карлыган]] һәм [[Кан кызыл карагат|Кан кызыл карлыган]]
* {{Bt-lattt|Ribes holosericeum{{!}}Ribes ×holosericeum|}} — [[Таш карагат|Кыя карлыганы]] һәм [[Карагат|Башаклы карлыган]]
* {{Bt-lattt|Ribes innominatum{{!}}Ribes ×innominatum|}} — [[Боз бөртеге|Тармаклы катырган]] һәм [[Катырган|Гади катырган]]
* {{Bt-lattt|Ribes koehneanum{{!}}Ribes ×koehneanum|}} — ''[[Тасмалар мультифлорум|Ribes multiflorum]]'' һәм [[Кызыл карлыган]]
* {{Bt-lattt|Ribes nidigrolaria{{!}}Ribes ×nidigrolaria|}} — [[кара карлыган|Кара карлыган]], [[Катырган]] һәм [[Боз бөртеге|Тармаклы катырган]]
* {{Bt-lattt|Ribes robustum{{!}}Ribes ×robustum|}} — ''[[Ribes niveum]]'' һәм ''[[Ribes inerme]]''
* {{Bt-lattt|Ribes rusticum{{!}}Ribes ×rusticum|}} — [[Катырган|Гади катырган]] һәм ''[[Ribes hirtellum]]''
* {{Bt-lattt|Ribes succirubrum{{!}}Ribes ×succirubrum|}} — [[Боз бөртеге|Тармаклы катырган]] һәм ''[[Ribes niveum]]''

== Кулланылышы ==
Кайбер төрләре һәм үзенчәлекле гибридлары җиләк -җимеш культуралары буларак киң үстерелә. Җиләк килеш ашаудан тыш, алар варенье, компот, желе, [[как]], мармелад, сироп һәм спиртлы эчемлекләр (шәраб) әзерләү өчен кулланыла. Карлыган яфраклары һәм җимешләре ит һәм балык өчен тәмле өстәмә буларак, төнәтмә һәм [[чәй]] әзерләү өчен кулланыла.

Карлыганның күп төрләре бал бирүче үсемлекләр {{Sfn|Абрикосов|1955}} .

Ризыкны буяу өчен кара карлыган суы кулланыла.

Ыруг вәкилләре<ref>{{Cite web|url=https://gardenmodern.ru/puzyrchataya-rzhavchina-sosny/|title=Пузырчатая ржавчина сосны|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230117112907/https://gardenmodern.ru/puzyrchataya-rzhavchina-sosny/|archivedate=2023-01-17|work=GardenModern|accessdate=2023-01-17}}</ref> нарат күгәреге барлыкка китерүче ''Cronartium ribicola'' гөмбәсенең арадаш хуҗалары.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Әдәбият ==

* Род 713. Смородина — Ribes L. // Флора СССР =: в 30 т. / гл. ред. В. Л. Комаров. — М. ; Л. : Изд-во АН СССР, 1939. — Т. 9 / ред. тома С. В. Юзепчук. — С. 226—267. — 540, XIX с. — 5200 экз.
* Ботанический словарь / сост. Н. И. Анненков. — СПб.: Тип. Имп. АН, 1878. — XXI + 645 с.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Смородина}}
* Вавилов А. С. Чудо-ягода (о смородине лежачей, или моховке) // Наука и жизнь : журнал. — 1988. — № 7. — С. 94.
* Турова А., Сапожникова Э. О пользе чёрной смородины // Наука и жизнь : журнал. — 1988. — № 7. — С. 92—93.
*  
*   Архивная копия от 7 января 2012 на Wayback Machine
[[Төркем:Ауразия флорасы]]
[[Төркем:Ботаника]]
[[Төркем:Үсемлекләр]]
[[Төркем:Әлифба буенча үсемлекләр]]
[[Төркем:Җимеш агачлары]]
[[Төркем:Куаклар]]