İmpuls исемле битнең чыганагын карау

[[File:Newtons cradle animation book 2.gif|right|thumb|İmpuls saqlanuı misalı]]

'''İmpuls''' ('''xäräkät miqdarı''') - vektor fizik zurlığı, cisem mexanik xäräkäteneñ miqdarı bulıp tora.

Klassik mexanikada impuls cisemneñ massası häm anıñ tizlege tapqırçığışına tigez, impuls yünäleşe tizlek vektorınıñ yünäleşenä täñgäl kilä.

: <math>\vec p=m\vec v</math>.

Ğomumi oçraqta impuls [[Nöter teoreması]]nnan alına:
<blockquote>
İmpuls - mexanik sistemanıñ xäräkäte additiv integralı bulıp tora, [[Nöter teoreması]] buyınça impuls fundamental' simmetriäse - [[fäza]] berişlelegenä turı kilä.
</blockquote>

== Nyuton mexanikası ==
[[File:Elastischer stoß.gif|thumb|right|Tigez massalı cisemnärneñ sığılmalı bäreleşe]]
[[File:Elastischer stoß3.gif|thumb|right|Tigezsez massalı cisemnärneñ sığılmalı bäreleşe]]
Klassik mexanikada impuls:

: <math>\vec p=\sum_{i}m_i \vec{v}_i,</math>
: <math>\vec p_i=m_i \vec{v}_i</math>

İntegral' küreneş

: <math>\vec p=\int \rho(x,y,z)\vec{v}(x,y,z)dx dy dz</math>

Ägär sistemağa tışqı köçlär tä'sir itmäsä, sistema impulsı saqlana:

: <math>\frac{d\vec p}{dt}=0</math>. <nowiki>(*)</nowiki>

Bäreleşlärdä impulslar almasuı [[sığılmalı bäreleşlär]]dä häm [[sığılmasız bäreleşlär]]dä törleçä bara.

== Relätivistik mexanika ==

3-ülçäneşle impuls:

: <math>\vec p = \sum_i \frac{m_i \vec v_i}{\sqrt{1-v_i^2/c^2}}</math>

Yomıq sistemada, tışqı köçlär bulmağanda impuls saqlana.

4-ülçäneşle impuls:

: <math>p_{\mu}=(E/c,\vec p)=\left(\frac{m_0 c}{\sqrt{1-v_i^2/c^2}},\frac{m_0 \vec v}{\sqrt{1-v_i^2/c^2}}\right).</math>

Energiä häm impuls nisbäte:

: <math>E^2-\mathbf{p}^2c^2=m^2c^4~~~~~~~~~~~~~~~~ \mathbf{p} =   \frac{E}{c^2}\, \mathbf{v}.</math>

== Ğomumi impuls ==

Teoretik mexanikada ğomumi impuls tizlek buyınça [[Lagranjian]]nıñ çığarılmasına tigez:

: <math> p_i = {{\partial {\mathcal L}} \over {\partial \dot{q}_i}}. </math>

Lagranjian

:<math>\mathcal L=-mc^2 \sqrt{1-v^2/c^2}</math>,

şuña kürä

: <math>\vec {p}= \frac{m \vec {v}}{ \sqrt{1-v^2/c^2}}</math>

== Ğomumi impuls elektromagnit qırında ==

: <math>\mathbf {p} = \frac{m \mathbf {v}}{ \sqrt{1-v^2/c^2}} + q \mathbf A</math>

biredä <math>\mathbf A</math>  - vektor potentsialı

== Elektromagnit qırınıñ impulsı ==

:<math> \mathbf p = \frac{1}{c^2}\int \mathbf S dV = \frac{1}{c^2} \int [\mathbf E \times \mathbf H] dV</math>

Sİ

== İmpuls kvant mexanikasında ==

Kvant mexanikasında impuls operatorı kertelä:

: <math>\hat{\mathbf{P}}=\sum_j\hat{\mathbf{p}}_j=\sum_j -i\hbar\nabla_j</math>

Hamiltonian:

: <math>\hat{H} = \sum_i \frac{1}{2m_i}\hat{\mathbf{p}}_i^2 + U(\mathbf{r_1},\dots)</math>

== De Broyl dulqınnarı ==

De Broyl  tigezlämäse buyınça:

::<math>p = \frac h \lambda</math>

biredä  <math>\lambda</math> - [[De Broyl dulqını]] ozınlığı

== Ädäbiät ==

*    Арнольд В. И. Математические методы классической механики. — 5-е изд., стереотипное. — М.: Едиториал УРСС, 2003. — 416 с. — 1500 экз. — ISBN 5-354-00341-5
*    Ландау, Л. Д., Лифшиц, Е. М. Механика. — Издание 4-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — 215 с. — («Теоретическая физика», том I). — ISBN 5-02-013850-9
*    Ландау, Л. Д., Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — 512 с. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7
*    Сивухин Д. В. Общий курс физики. — Издание 4-е. — М.: Физматлит, 2002. — Т. I. Механика. — 792 с. — ISBN 5-9221-0225-7

[[Төркем:Физик зурлыклар]]