Proton
Proton (bor. grekçä πρῶτος - berençe) - elementar kisäkçek. Barion törkemenä qarıy, 1/2 spinlı, elektr qorğısı +1 elementar elektr qorğısına tigez.
Elementar kisäkçeklär fizikasında proton: +1/2 izospinlı nuklon (atom-töş fizikasında -1/2).
Ğadi modeldä proton öç kvarktan tora: ike u-kvark häm d-kvark (valent kvarklar dip atala), läkin çınnan da proton küp gluonnardan häm kvark-antikvarklardan tora, täcribälär buyınça impulsnıñ tik 40%ı valent kvarklar (uud), 50% gluonnar häm 10% kvark-antikvarklar (uūdđss) tarata, böten kvark-antikvarklar häm gluonnar proton eçendä bik yuğarı tizlek (yaqtılıq tizlegenä yaqın) belän xäräkät itä, bäreleşä, kilep häm yuqqa çığalar. Konfaynment küreneşe buyınça kvarklar protonnan çığa almıylar.
Tormış waqıtı - > 2,9Калып:E yıl, çınında stabil, pozitron-pionğa tarqalışı öçen - 1,6·Калып:E yıl.
Protonnar termotöş reaktsiälärendä qatnaşalar, yoldızlar energiäsen buldıralar.
PP-töre reaktsiäläre - Qoyaş energiäseneñ çığanağı.
Sutuar atom töşe ber protonnan tora.
Ximiädä proton H+, astrofizikada HII bulıp bilgelänä.
Protonnar häm neytronnar atom töşlären tözilär.
Ximik elemenlarnıñ periodik cädwälendä tärtip nomerı töşneñ protonnar sanına tigez.