Plazma исемле битнең чыганагын карау

[[Файл:Plasma-lamp 2.jpg|300px|мини|уңда|Plazma lampası]]
'''Plazma''' (yunança ''πλάσμα'' - '''äwälängän''') - öleşçä yäki tulısınça ionlaşqan [[gaz]], neytral [[atom]]nar, [[molekula]]lar yäki qorğılı kisäkçälärdän ([[ion]]nar, [[elektron]]nardan) tora.

Plazmanıñ töp üzlege - kvazineytrallek, çönki uñay häm tiskäre qorğılı kisäkçälärneñ külämle tığızlıqları bertigez.

Qayçaqta plazma - matdäneñ dürtençe agregat xaläte dip yörtelä.

İonlaşqan matdädä atomnar, molekulalarnıñ elektron sürülärennän kimendä ber [[elektron]] ayırıp alınğan.

Plazmanıñ kvazineytrallege - irekle qorğılar bulğanğa qaramastan (elektronnar, ionnar), ğomumi [[elektr qorğısı]] nul'ga tigez.

Plazmada irekle elektr qorğıları buluı säbäple plazma [[elektr ağımı]]n ütkärä häm başqa agregat xalätlärgä qarağanda magnit, elektr qırları belän köçleräk tä'sir itä.

Plazma [[1879]] yılda '''Kruks''' tarafınnan açıla, [[1928]] yılda '''Lengmür''' [[qan]] plazmasına oxşaşlıq öçen agregat xalätne plazma itep yörtä.

==Plazma törläre==

[[Ğäläm]]neñ [[barion]] matdäse massası buyınça 99.9% plazmadan tora.

Barlıq [[yoldız]]lar, [[Yoldızara moxit|yoldızara fäza]] plazmadan tora.

{| cellpadding=1 cellspacing=0 border=1 width=600
| colspan=3 bgcolor=cccccc align=center | '''Plazma törläre'''
|- bgcolor=eeeeee valign=top
| width=200  | <center>'''Yasalma plazma'''</center>
*Lüministsent, neon lampalarda matdä
*Raketalar plazma [[yörtkeç]]e
*[[Ozon]] generatorı
* [[İdärä itelä torğan termotöş sintezı]]
* Duga lampası, duga erepep yabıştıruı
* Atom-töş şartlawınıñ sferası
| <center>'''Cirdäge tabiğät plazması'''</center>
*[[Yäşen]]
* [[İzge Elm utları]]
* [[İonosfera]]
* [[Tönyaq balqışı]]
* [[Yalqın]] telläre <br>(tübän [[temperatura]]lı plazma)
| width=200 | <center>'''Ğälämi häm astrofizik plazma'''</center>
* [[Qoyaş]] häm [[yoldız]]lar
* [[Qoyaş cile]]
* [[Ğälämi fäza]]
* Yoldızara [[tomanlıq]]
|}

== Plazmanıñ gazlardan ayırması  ==

{| class="wide" cellpadding=2 cellspacing=0 align=center width="80%"
|- align=center valign=top
! '''Üzlek'''
! '''Gaz'''
! '''Plazma'''
|- valign=top
! '''Elektr ütkärüçänlege'''
| '''Bik keçkenä'''<br />Hawa - yaxşı izolätor (30 kV/sm<sup>2</sup> qädär).
| '''Bik yuğarı'''<br />
|- valign=top
! '''Kisäkçälär törläre sanı'''
| '''Ber'''
| '''Ber, ike. öç häm kübräk'''<br />
|- valign=top
! '''Tizleklär buyınça büleneş'''
| '''Makswell büleneşe'''
| '''Makswell büleneşe häm bütän'''
|- valign=top
! '''Tä'sir iteşülär töre'''
| '''Binar''' (ike kisäkçälek)
| '''Kümäk''' (küp kisäkçälek)
|}

==Üzleklär==

Här qorğılı kisäkçälär sisteması plazma bulmıy, plazma tübändägeçä üzleklärgä iä:
* Citärlek tığızlıq: qorğılı kisäkçälär ber-bersenä yaqın bulırğa tieş, här kisäkçä böten yaqın kisäkçälär sisteması belän tä'sir iteşä.
:: <math>r_D^3 N \gg 1 \,</math>, <math>~N</math> — qorğılı kisäkçälär konsentratsiäse 
*Eçke tä'sir iteşülär östen bula: Debay ekran qoru radiusı plazma zurlığınnan azraq bulırğa tieş, dimäk eçke tä'sir itüşülär öske effektlardan zurraq bula:
:: <math>{r_D \over L} \ll 1.</math>
* Plazma yışlığı: kisäkçälär bäreleşläre arasındağı urtaça waqıt plazma tirbäneşennän zurraq bula, elektrodinamik üzleklär molekulär-dinamik üzleklärennän östen bula:
:: <math>\tau \omega_{pl} \gg 1.</math>

== Sıltamalar ==

* [http://plasma.nsu.ru/sk/fpl.ru.shtml Лекции] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160913165631/http://plasma.nsu.ru/sk/fpl.ru.shtml |date=2016-09-13 }} кафедры физики плазмы  Новосибирского государственного университета 
* [http://www.femto.com.ua/articles/part_2/2843.html Статья ''Плазма'' в Физической энциклопедии]
* [http://plasmaport.com/?product_cat=literature Специализированная библиотека по физике плазмы и ионно-плазменным технологиям] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171123042623/http://plasmaport.com/?product_cat=literature |date=2017-11-23 }} на веб-портале Plasmaport
* {{youtube|-VjZEp_a9xw|О плазме в Киножурнале «Хочу всё знать»}}
* [http://lenta.ru/news/2007/11/13/antenna/ плазменные антенны]

[[Төркем:Матдә]]
[[Төркем:Термодинамика]]
[[Төркем:Плазма]]