Massa исемле битнең чыганагын карау

[[Файл:CGKilogram.jpg|300px|мини|уңда|Kilogramm xalıqara etalonı]]
'''Massa''' (borınğı yunança '''qamır kisäge''') - skalär fizik zurlıq, fizikanıñ iñ möhim zurlıqlarınıñ berse. Başta fizik obyektta matdä miqdarın taswirlağan, quyılğan [[köç]]kä qarşılıq kürsätü säläte - [[inertlıq]], häm [[gravitatsiä]] üzlege - awırlıq massağa bäyle bula.
[[Файл:MassProperties.svg|300px|мини|уңда|Massa üzlekläre]]
Zamança fizikada "matdä miqdarı" [[energiä]] häm [[impuls]] töşençäläre belän bäyle, häm massa - tınıçlıq energiäsenä tigez.

Tabiğättä massa berniçä yullar belän kürsätelä:

* '''Passiv gravitatsion massa''' - tışqı [[Gravitatsiä|gravitatsion qır]] belän cisemneñ tä'sir iteşüe köçe zurlığın kürsätä.
* '''Aktiv  gravitatsion massa''' - cisem buldırğan gravitatsion qır zurlığın kürsätä
* '''İnertlıq massa''' - cisem inertlığı däräcäsen kürsätä, [[Ньютон законнары|Nyutonnıñ ikençe qanunı]]nda qullanıla

Küp täcribälärdä gravitatsion häm inertlıq massalar tigezlege 10<sup>−13</sup> tögällege belän isbatlanğan.

Klassik mexanikada tulı massa - sistema öleşläre massaları summasına tigez.

== [[Tiñdäşlek mäsläge]] ==
<blockquote>
Gravitatsiä qırındağı küreneşlär - turı kilüçe inertlıq köçlär qırındağı küreneşlärgä tiñ bula.
</blockquote>
'''Gravitatsion massa''' - cisemnär üzara [[gravitatsiä]] tä'sir iteşüe däräcäse bulıp tora.

'''İnertlıq massa''' - cisemnär dinamik üzleklären taswirlıy.

== Taswir ==
[[Файл:Rest mass 0 and 1.svg|thumb|right|300px|Nul' häm uñay massalı cisemnär 4-impulsları]]
Klassik mexanikada massa - additiv, invariant zurlığı.

[[Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse]]ndä - additivsız, invariant zurlığı häm tübändägeçä bilgelänä:

: <math>m^2 = \frac{E^2}{c^4} - \frac{\mathbf{p}^2}{c^2}</math>
E - tulı energiä, p - impuls, c - yaqtılıq tizlege

Telägän qaysı metrikada:
: <math>m^2 = {1 \over c^2} g_{ik}p^i p^k.</math>

<math>g_{ik}</math> — metrik tenzor, <math>p^i</math> — 4-impuls

== Tınıçlıq massası ==

Tınıçlıq massası: <math>m = \tfrac{E_0}{c^2}</math>

Qayber ülçäw sistemasında [[yaqtılıq tizlege]] 1 - gä tigez, şuña kürä:

:[[Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse]]: <math>m = \sqrt{p_i^2} = \sqrt{E^2 - \mathbf{p}^2}</math>.
:[[Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse]] :  <math>m = \sqrt{g_{ik}p^i p^k}</math>

[[Foton]] (häm uydırma [[graviton]]) tınıçlıq massası nul'gä tigez, alar här xisap sistemasında [[yaqtılıq tizlege]] belän xäräkät itä.

== Törlär ==

* '''Uñay massa''' - tardionnar - [[Standart model]]dä barlıq kisäkçelär: [[lepton]]nar, [[neytrino]], [[kvark]]lar, W-, Z- [[bozon]]nar, [[Higgs bozonı]]. [[Yaqtılıq tizlege]]nnän azraq tizlege belän xäräkät itä ala.
* '''Nul' massa''' - lükson - [[foton]]nar, [[glüon]]nar.  [[Yaqtılıq tizlege]] belän xäräkät itä ala (glüon [[kvant xromodinamikası]] säbäple irekle xäldä bulmıy).
* '''Tiskäre massa''' - uydırma kisäkçelär - telägän nindi tizlege belän xäräkät itä alır ide.
* '''Uylanma massa''' - taxion - Yaqtılıq tizlegennän yuğarıraq tizlege belän xäräkät itä ala.

Ülçäw berämlege: Sİ - kg, SGS - gramm.

== Ädäbiät ==
*    Джеммер, Макс Понятие массы в классической и современной физике. — М.: Прогресс, 1967.
*        Переиздание: Едиториал УРСС, 2003, ISBN 5-354-00363-6.
*    Окунь Л. Б. Понятие массы (Масса, энергия, относительность) Успехи физических наук, № 158 (1989)
*    Окунь Л. Б. О письме Р. И. Храпко «Что есть масса?». Успехи физических наук, № 170, с.1366 (2000)
*    L. B. Okun On the concepts of vacuum and mass and the search for higgs (англ.) // Modern Physics Letters A. — 2012. — Vol. 27. — P. 1230041. — DOI:10.1142/S0217732312300418 — arΧiv: 1212.1031
*    Спасский Б. И.. История физики. М., «Высшая школа», 1977. Том 1, часть 1-я.
*    Gordon Kane. The Mysteries of Mass. // Scientific American. June 27, 2005.

[

[[Төркем:Фундаменталь тәэсир итешүләр]]
[[Төркем:Физика төшенчәләре]]