Lämbda-CDM modele исемле битнең чыганагын карау

[[Файл:Cosmological Composition - Pie Chart Russian.png|400px|мини|уңда|Ğälämneñ tözeleşe]]
{{Космология}}
'''Lämbda-CDM modele''' yäki '''ΛCDM''' (qısqartma ingl. ''Lambda-Cold Dark Matter'') - [[Ğäläm]]neñ zamança kosmologik modele, anıñ buyınça yassı-[[fäza]]lı Ğäläm [[barion]] matdäse, [[qara energiä]] (ul Eynşteyn tigezlämäsendä [[Kosmologik daimi]] Λ belän taswirlana) häm salqın [[qara matdä]] (ingl. ''Cold Dark Matter'') belän tutırılğan.

Bu model buyınça [[Ğälämneñ yäşe]] '''13,75 ± 0,11 mlrd. yıl'''ğa tigez.

Şuşı modeldä [[Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse]] kosmologik masştabta döres bulıp sanala.

Bu model [[1990]] yıllarda buldırıla häm Ğälämneñ yassı buluın häm başlanğıç yarsular spektrın [[Ğälämneñ inflätsiäse]] yärdämendä añlata.

==Taswir==

Bügenge köngä raslanğan kosmologik mäsläk buyınça zur masştabta Ğäläm izotrop (barlıq yünäleşlärgä bertigez) häm beriş bula.

Lämbda-CDM modele - barion matdäse, qara matdä häm qara energiäne isäpkä aluçı [[Fridman Ğäläme|Fridman modele]], Ğälämneñ zamança kiñäyü modele.

Matematik apparat [[Fridman Ğäläme]] metrikasında nigezlänä:
interval:

:<math> ds^2 = dt^2 - a^2(t) \left( dx^2 + k \frac{(xdx)^2}{1-kx^2}\right) </math>,
biredä k:
* '''k=0 öç ülçämle yassılıq öçen'''
* k=1 öç ülçämle sfera öçen
* k=-1 öç ülçämle hipersfera öçen
{{math|x}} — öç ülçämle radius-vektor: <math>x = \begin{Bmatrix}x_1, & x_2,& x_3\end{Bmatrix}</math>.

* Energiä tigezlämäse:

:<math>H^2 = \left(\frac{\dot{a}}{a}\right)^2 = \frac{8 \pi G}{3} \rho - \frac{kc^2}{a^2} + \frac{\Lambda c^2}{3}.</math>

* Xäräkät tigezlämäse:

: <math>\frac{\ddot a}{a}=-\frac{4\pi G}{3}\left(\rho +\frac{3P}{c^2}\right) + \frac{\Lambda c^2}{3}</math>

* Özleksezlek tigezlämäse:

: <math>\frac{d\rho}{dt} =-3H\left(\rho +\frac{P}{c^2}\right)</math>

biredä Λ — [[Kosmologik daimi]], ρ — Ğälämneñ urtaça tığızlığı, P — basım, с — [[yaqtılıq tizlege]].

: <math>1 = \Omega_m +\Omega_k +\Omega_{\Lambda}</math>,
biredä 
:<math>\Omega_m = \frac{\rho}{\rho_{cr}}</math>  - matdäneñ tığızlığı / çik tığızlığı
:<math>\Omega_{\Lambda} = \frac{8\pi G \Lambda c^2}{\rho_{cr}}</math> - [[qara energiä]]neñ tığızlığı / çik tığızlığı

:<math> \rho_{cr} = \frac{3H_0^2}{8\pi G}</math> - çik tığızlığı
:<math> \Omega_k = - \frac{kc^2}{a^2H^2}, </math> -  [[fäza]]nıñ käkrelege öçen cawaplı äğza

:<math>\rho_\mathrm{crit} = \frac{3 H_0^2}{8 \pi G} = 1.878\;47(23) \times 10^{-26} \; h^2 \; \text{kg} \; \text{m}^{-3},</math> - çik tığızlığı

*'''''Tulı mäqälä: [[Fridman Ğäläme]]'''''

==Tarix==

[[1965]] yılda [[relikt nurlanış]]nı tabu [[Zur Şartlaw]] häm [[Ğälämneñ inflätsiäse]] töp farazların rasladı. Şul waqıttan Ğäläm kiñäyä, ä anıñ irtä xaläte tığız häm qaynar bulğanı dip sanala.

== Sıltamalar==
* [http://cosmo.irk.ru/toc.html Космология] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220331071111/http://cosmo.irk.ru/toc.html |date=2022-03-31 }}
* [http://arxiv.org/abs/astro-ph/0208176/ G.A. Tammann, B. Reindl, Cosmic Expansion and Ho: A Retro- and Pro-Spective Note]
* [http://arxiv.org/abs/astro-ph/0512584/ G.A. Tammann, The Ups and Downs of the Hubble Constant].
* [http://www.astronet.ru/db/msg/1307314 С.Б. Попов, А.В. Топоренский, Не боги расширение вселенной наблюдают].
* [http://www.modcos.com/articles.php?id=164&idcom=382 С.Б. Попов, А.В. Топоренский, За горизонтом вселенских событий].
* {{cite web
|author = Adam G. Riess, Lucas Macri, Stefano Casertano, Megan Sosey, Hubert Lampeitl, Henry C. Ferguson, Alexei V. Filippenko, Saurabh W. Jha, Weidong Li, Ryan Chornock, and Devdeep Sarkar
|title  = A Redetermination of the Hubble Constant with the Hubble Space Telescope from a Differential Distance Ladder
|url    = http://arxiv.org/abs/0905.0695 }}

[[Төркем:Астрофизика]]
[[Төркем:Космология]]
[[Төркем:Астрономия]]
[[Төркем:Галәм]]
[[Төркем:Гравитация]]