Kanal исемле битнең чыганагын карау

[[Файл:Corinth Canal 2.jpg|300px|мини|уңда|Korinf kanalı]]
'''Kanal''', '''su kanalı''' (lat. ''canalis'' — torba, ulaq) yäki '''käriz''' (farsı ''كاريز‎'') — cir [[suğaru]] yäki su marşrutların qısqartu öçen yasalma su yulı.

== Maqsat ==
Su kanalı ike maqsat belän tözelä:
*suğaru öçen, su iltep tapşıru yäki su çitkä yünälderü öçen 
* transport maqsatınnan keşelärne yäki yök taşu öçen

Ğädättä kanallar ike maqsattan da eşlänä.

Sudnolar yöri torğan kanalnı tözü maqsatı - ike su basseynın yäki sulıqnı totaştıru, ike sulıq arasındağı yulnı qısqartu, sudnolar yöreşen tä'min itü, yök taşu, iqtisadi yaqtan tabışlı taşu yulların buldıru.

Ütkärgeç torbalardan ayımalı bularaq kanal yulı açıq itep tözelä.

==Tarix==

BEQ VI meñyıllıqta [[Mesopotamiä]]dä berençe suğaru kanalları barlıqqa kilgännär.

Şul uq waqıtta [[Borınğı Misır]]da suğaru sistemaları tözelä başlağan, BEQ III-II meñyıllıqta ike ildä suğaru kanalları kiñ çeltäre buldırılğan.

Xättä [[Borınğı Misır]]da  [[Urta diñgez]]gä ağuçı [[Nil]] quşıldığın [[Qızıl diñgez]] belän sudnolar yöri torğan kanal yärdämendä totaştırılğan dip farazı bar. Qızğanıçqa bu kanal qom dawılları näticäsendä çül qomı astında kümelgän.

[[1893]] yılda [[Yunanstan]]da Korinf kanalı tözelgän.

=== SSRBda===

[[1940]]-[[1965]] yıllarda [[SSRB]]da 2000&nbsp;km ozınlığındağı magistral' kanallar tözelgän:

*[[Aq diñgez - Baltıyq kanalı]] (227&nbsp;km)
*[[İdel-Tın kanalı]] (101&nbsp;km)
*[[Mäskäw isemendäge kanal]] (128&nbsp;km)
*[[Qaraqom kanalı]] (1445&nbsp;km)
*[[Tönyaq Qırım kanalı]] (403&nbsp;km)
*[[Tönyaq Ukraina kanalı]] (150&nbsp;km)

== Taswirlama ==
Kanal töp sıyfatlamaları - forması häm kisemeneñ zurlığı, yäğni arqılı kiseme.

{| class="wikitable wide"
|+ Kanalnıñ arqılı kiseme
! Trapetsiä sıman!! Poligonal'!! Turıpoçmaq sıman!! Yarımtügäräk sıman
|-
| [[Файл:Поперечные сечения каналов Трапецеидальное.svg|180px|center]]
| [[Файл:Поперечные сечения каналов Полигональное.svg|180px|center]]
| [[Файл:Поперечные сечения каналов Квадратное.svg|100px|center]]
| [[Файл:Поперечные сечения каналов Полукруглое.svg|180px|center]]
|}

Yar poçmağı kanal barğan tufraqqa bäyle:

: <math>~m = \mathrm{ctg}\,\alpha = a / h ,</math>

Taş, qıya tufrağı öçen nul'ga ireşä, qomlı tufraq öçen 3-3,5 citä.

== Kanallardan su yuğaltu ==

Kanallardan su yuğaltu buğa äylänü häm diwarları häm töbe aşa '''sarqu''' (filtrlanu) säbäple bula. Näq sarqu arqasında su yuğaltu şaqtıy zur bulırğa mömkin.

Qayçaqta sarqu kanal yanındağı tufraqnı sulandıra häm sazlandıra, taw şartlarında işelmä häm sillärgä kiterä.

{| class="wikitable wide"
|+ Kanaldan su sarqu törläre
! Su kütärelüe yuğındağı qaplanmağan kanalda !! Su kütärelüe belän, qaplanmağan kanalda !! Su kütärelüe yuğındağı qaplanğan kanalda  !! Su kütärelüe belän, qaplanğan kanalda
|-
| [[Файл:Фильтрация воды из каналов 1.svg|180px|center]]
| [[Файл:Фильтрация воды из каналов 2.svg|180px|center]]
| [[Файл:Фильтрация воды из каналов 3.svg|180px|center]]
| [[Файл:Фильтрация воды из каналов 4.svg|180px|center]]
|-
| colspan=4 | <small>1 — tufraq suı başlanğıç däräcäse<br /> 2 — ağıp taralu çige <br /> 3 — yüeşlänü zonası <br /> 4 — tamçı ağımı</small>
|}

== Sıltamalar ==
* Гришин М. М. «Гидротехнические сооружения» — Учебник, части 2, 1979.

[[Төркем:Каналлар]]