Тимер исемле битнең чыганагын карау

{{Химик элемент|prev=[[марганис]]|next=[[Кобальт]]|Тимер / Ferrum (Fe) |26|<!-- Матдәнең тышкы күренеше-->|55,845 (2)|<!-- Атом радиусы-->|<!-- Ионизация энергиясе-->|<!-- Электрон конфигурациясе-->|<!-- Ковалент радиусы-->|<!-- Ион радиусы-->|<!-- Электр тискәрелеге-->|<!--Электрод потенциалы-->|<!-- Оксидлашу дәрәҗәсе-->|7,87|<!-- Моляр җылы сыешлыгы-->|<!-- Җылы үткәрүчелек-->|<!-- Эрү температурасы-->|1535|2750|<!-- Парга әйләнү җылылыгы-->|<!-- Моляр күләм-->|<!-- Рәшәткә төзелеше-->||<!-- Рәшәткә параметрлары-->|<!--<!--Дебай температурасы-->}}
{{Ук}}
'''Тимер''' ({{lang-lat|Ferrum}}, Fe) — [[Менделеевның периодик таблицасы]]ның 4 период,  8 төркем элементы. Тәртип номеры - 26. 
Тимернең [[гади матдә]]се (CAS-номеры: 7439-89-6) — җиңел чүкелүчән, ак төстәге, югары реакцион мөмкинлеге булган металл. Тимер югары температурада һәм югары дымлылыкта тиз коррозияга бирешә. Саф тимер янмый, ә вак дисперсия хәлендә үзеннән-үзе янып китүчән.

Шулай ук тимер дип тимер эретмәләрен (0,8 %-ка кадәр катнашма) әйтәләр. Катнашмалар тимергә йомшаклык һәм сыгылмалылык бирәләр. Гамәлдә тимер белән [[углерод]] эремәсе: [[корыч]] (1,14 %-ка кадәр), [[чуен]] (2,14%-тан күбрәк) һәм составында [[хром]], [[марганец]], [[никель]] булган тутыкмый торган (легирланган) корыч кулланалар.

Барлык үзенчәлеге дә тимерне кешелек өчен 1-енче санлы металл итә.

Тәбигатьтә тимер саф хәлдә тимер-никель метиоридларында гына очрый. Җир кабыгында таралуы буенса — 4,65 % (4-енче урын [[Кислород|O]], [[Кремний|Si]], [[Алюминий|Al]]-дан калышып<ref>''Карапетьянц М. Х. Х., Дракин С. И.'' Общая и неорганическая химия: Учебник для вузов. — 4-е изд., стер. — М.: Химия, 2000, ISBN 5-7245-1130-4, с. 529</ref>). Җир төшенең зур өлеше тимердән тора дип исәпләнә.

== Тимер минераллары ==
Тимер Җир кабыгында киң таралган. Бу металл бик күп руда һәм минераллар составына керә: кызыл тимер рудасы (красный железняк,[[гематит]], Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>; 70 % Fe), магнитлы тимер рудасы (магнитный железняк, [[магнетит]], FeFe<sub>2</sub>O<sub>4</sub>, Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>; 72,4 % Fe), көрән тимерташ (бурый железняк, [[лимонит]], ([[гётит]]) һәм гидрогётит (FeOOH и FeOOH•nH<sub>2</sub>O).

Тәбигатьтә тимер сульфиды [[пирит]] FeS<sub>2</sub> (күкерт һәм тимер колчеданы) очрый.

Тимер рудасы запасы буенча Рәсәй беренче урында. Диңгез суында тимер — 1{{e|−5}}—1{{e|−8}} %.

Башка еш очрый торган минераллар<ref>{{книга|автор=Р. Рипан, И. Четяну.|часть=Неорганическая химия|заглавие=Химия неметаллов|оригинал=Chimia metalelor|место=М.|издательство=Мир|год=1972|том=2|страницы=482—483|страниц=871}}</ref>:
* Сидерит — FeCO<sub>3</sub> —35 %. Тыгызлыгы 3 г/см³ һәм Моос шкаласы буенча катылыгы 3,5—4,5.
* Марказит — FeS<sub>2</sub> — 46,6 % тимер бар. Тыгызлыгы 4,6—4,9 г/см³ һәм Моос шкаласы буенча катылыгы 5—6.
* Лёллингит — FeAs<sub>2</sub> —27,2 % . Тыгызлыгы 7—7,4 г/см³ һәм Моос шкаласы буенча катылыгы 5—5,5.
* Миспикель — FeAsS —34,3 %. Тыгызлыгы 5,6—6,2 г/см³ һәм Моос шкаласы буенча катылыгы 5,5—6.
* Мелантерит — FeSO<sub>4</sub>•7H<sub>2</sub>O —Тыгызлыгы 1,8—1,9 г/см³.
* Вивианит — Fe<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>•8H<sub>2</sub>O — тыгызлыгы 2,95 г/см³ һәм Моос шкаласы буенча катылыгы 1,5—2.
Болардан башка составында тимер булган минераллар:
{| CELLSPACING=10
|valign=top|
* ильменит — FeTiO<sub>3</sub>
* магномагнетит — (Fe, Mg)[Fe<sub>2</sub>O<sub>4</sub>]
* фиброферрит — FeSO<sub>4</sub>(OH)•4,5H<sub>2</sub>O
* [ярозит — KFe<sub>3</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>(OH)<sub>6</sub>
|valign=top|
* кокимбит — Fe<sub>2</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>3</sub>•9H<sub>2</sub>O
* рёмерит — Fe<sup>2+</sup>Fe<sup>3+</sup><sub>2</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>4</sub>•14H<sub>2</sub>O
* графтонит — (Fe, Mn)<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>
* скородит — Fe<sup>3+</sup>AsO<sub>4</sub>•2H<sub>2</sub>O
|valign=top|
* штренгит — FePO<sub>4</sub>•2H<sub>2</sub>O
* феялит — Fe<sub>2</sub>SiO<sub>4</sub>
* альмандит — Fe<sub>3</sub>Al<sub>2</sub>[SiO<sub>4</sub>]<sub>3</sub>
* андрадит — Ca<sub>3</sub>Fe<sub>2</sub>[SiO<sub>4</sub>]<sub>3</sub>
|valign=top|
* гиперстен — (Fe, Mg)<sub>2</sub>[Si<sub>2</sub>O<sub>6</sub>]
* геденбергит — (Ca, Fe)[Si<sub>2</sub>O<sub>6</sub>]
* [эгирин — (Na, Fe)[Si<sub>2</sub>O<sub>6</sub>]
* шамозит — Fe<sup>2+</sup><sub>4</sub>Al[AlSi<sub>3</sub>O<sub>10</sub>](OH)<sub>6</sub>•nH<sub>2</sub>O
* нонтронит — (Fe<sup>3+</sup>, Al)<sub>2</sub>[Si<sub>4</sub>O<sub>10</sub>](OH)<sub>2</sub>•nH<sub>2</sub>O
|}

== Алу ==
[[Сәнәгать]]тә тимерне [[тимер рудасы]]ннан, [[гематит]] (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) һәм [[магнетит]]тан (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>) алалар.

Рудадан тимерне аерып алуның бер ничә ысулы бар. Иң киң таралганы домна мичендә.

Җитештерүнең беренсе этабы — домна мичендә тимерне 2000 °C-та кайтару. Өстән тимер рудасы һәм флюс (известняк) бирелә, ә астан җылы һава агымы бирелә .

Мичтә, [[кислород]] җитешмәгәндә, [[кокс]] [[углерод монооксиды]]на кадәр оксидлаша:
: <math>~\mathrm{2C+O_2 \ \longrightarrow \ 2CO\uparrow}</math>

Үз чиратында углерод монооксиды тимерне кайтара. Реакция тизрәк үтсен өчен җылытылган угар газны [[тимер оксиды(III)]] өстеннән үткәрәләр:
: <math>~\mathrm{3CO+Fe_2O_3 \ \longrightarrow \ 2Fe+3CO_2\uparrow}</math>

кушылган флюс оксидка таркала һәм руда составындагы [[кремний]] белән кушылып шлак барлыкка килерә. Шлак мичтә эри, ул тимердән җиңелрәк һәм эрегән тимер өстеннән аерып алып була. Домна мичендә алынган тимер эретмәсендә углерод бик күп була. Алынган чуен алга таба эшкәртүгә китә.

Мартен мичләрендә артык [[күкерт]] һәм [[фосфор]]дан тимер эретмәсен тазарталар.
Электр мичендә легирланган корыч алалар.

Тимерне [[водород]] белән кайтару ысулы бар. Тимер рудасын ваклап, махсус балчык белән бутыйлар. Шахта мичендә метан конверсиясе үткәрәләр. Водород оксидлашу-кайтарылу реакциясендә тимерне кайтара.
: <math>~\mathrm{Fe_2O_3+3H_2 \ \xrightarrow{100^\circ C} \ 2Fe+3H_2O}</math>,
Бу ысулда тимер үөкерт һәм фосфор белән пычранмый.

Саф тимерне [[тозлар]]дан [[электролиз]] белән алалар.

== Шулай ук карарга мөмкин ==
* [[Анапаит]]

== Чыганаклар ==
* Atomic Weights of the Elements 2001, [http://www.iupac.org/publications/pac/2003/7508/7508x1107.html Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003]. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.{{ref-en}}
* [http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html IUPAC Standard Atomic Weights Revised] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080305062433/http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html |date=2008-03-05 }} (2005).{{ref-en}}

{{Менделеев таблицасы}}

[[Төркем:Химик элементлар]]