Тизлек исемле битнең чыганагын карау

{{УК}}{{классик механика}}

'''Тизлек''' (<math>\vec v</math> аша күрсәтелә, {{lang-en|velocity}} яки {{lang-fr|vitesse}}) — векторлы физик зурлык, ул берәр хисап системасында нинди дә булса ноктага карата күчешнең җитезлеген һәм юнәлешнең хәрәкәтен күрсәтә.

Вакыт буйлап радиус-векторның чыгарылмасына тигез:

<math>\vec v = {\mathrm{d}{\vec r} \over \mathrm{d}t} \equiv v_{\tau} {\vec \tau},</math>

Гомуми төшенчә - дүрт-үлчәнешле тизлек яки [[релятивистик механика]]да тизлек.

==Декарт координатлар системасы==
Декарт координатлар системасында тизлек:

: <math>\mathbf v = v_x\mathbf i + v_y\mathbf j + v_z\mathbf k</math>

<math>\mathbf r = x\mathbf i + y\mathbf j + z\mathbf k</math>, шуңа күрә

: <math>\mathbf v = \frac {\mathrm{d}(x\mathbf i + y\mathbf j + z\mathbf k)} {\mathrm{d}t} = \frac {\mathrm{d}x} {\mathrm{d}t} \mathbf i + \frac {\mathrm{d}y} {\mathrm{d}t} \mathbf j + \frac {\mathrm{d}z} {\mathrm{d}t} \mathbf k</math>

Шулай итеп:

: <math>v_x = \frac {\mathrm{d}x} {\mathrm{d}t}; v_y = \frac {\mathrm{d}y} {\mathrm{d}t}; v_z = \frac {\mathrm{d}z} {\mathrm{d}t}</math>.

==Дүрт үлчәнешле тизлек==

[[Релятивистик механика]]да Дүрт үлчәнешле тизлек кулланыла:

: <math>v_0=\frac{c}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}; v_1=\frac{v_x}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}; v_2=\frac{v_y}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}; 
v_3=\frac{v_z}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}.</math>

биредә с - [[яктылык тизлеге]]

==Тизлек үзгәрешләре==
Тизлекләр кушуы:
*[[Классик механика]]да:

: <math>\vec v' = \vec v - \vec u</math>.

*Релятивистик механикада - Лоренц тигезләмәләре:

: <math>v_x' = \frac{v_x - u}{1-(v_x u)/c^2},   v_y' = \frac{v_y \sqrt{1-\frac{u^2}{c^2}}}{1-(v_x u)/c^2},   v_z' = \frac{v_z \sqrt{1-\frac{u^2}{c^2}}}{1-(v_x u)/c^2},</math>

==Әдәбият==

*    Маркеев А. П.  Теоретическая механика. — М.: Наука, 1990. — 416 с. — ISBN 5-02-014016-3.
*    Старжинский В. М.  Теоретическая механика. — М.: Наука, 1980. — 464 с.
*    Яковлев В. И.  Предыстория аналитической механики. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 328 с.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Классик механика]]
[[Төркем:Физик зурлыклар]]