Санак исемле битнең чыганагын карау

{{УК}}[[Рәсем:Personal computer, exploded 4.svg|thumb|<small>Персональ санак схемасы:<br />
1. [[Дисплей]] яки Экран<br />
2. [[Ана платасы]]<br />
3. [[Процессор]]<br />
4. Порт [[ATA]]<br />
5. [[Оператив хәтер]]<br />
6. [[Киңәймәләр картасы]] (''видео-, тавыш һәм челтәр карталары'')<br />
7. Санакның [[туклану блогы]]<br />
8. [[Дискйөрткеч]]<br />
9. [[Каты диск]]<br />
10. [[Sanaq tɵyməsarı|Төймәсар]], [[Sanaq tɵyməsarı|клавиатура]]<br />
11. [[Санак тычканы]]</small>]]

'''Сана́к''', яки '''Компью́тер''' ({{lang-en|computer}}&nbsp;— «санап чыгаручы»)&nbsp;— [[мәгълүмат]]ны саклау, җибәрү һәм туплау өчен эшләнгән [[санау машинасы]]на карата кулланыла.

Санак&nbsp;— ул бик күп җиһазлар җыелмасы. Һәр җиһаз үз эшен башкара. Җиһазларның иң мөһимнәре [[система блогы]]нда урнашкан.

Персональ санак төзелешенә санаучы (''[[үзәк эшкәрткеч җайланма]]'') һәм хәтерләү җайланмалары тупланган система блогы, кертү җайланмалары (''[[Sanaq tɵyməsarı|төймәсар]], «[[Санак тычканы|тычкан]]», [[сканер]]''), чыгу җайланмалары (''[[принтер]], тавыш динамиклары''), [[операцион система]], [[Программа белән тәэмин ителеш|програм тәэминат]] керә. Персональ санакның төп техник сыйфатлары: эчке хәтернең күләме, микропроцессорның такт ешлыгы һәм микропроцессорның разрәдлыгы керә.

== Санак тарихы ==
Мәгълүмат белән эшләү өчен кирәкле беренче ярдәмче җайланмалар беренче хезмәт коралларыннан күпкә соңрак барлыкка килгәннәр. Әлбәттә,бу җайланма рәтенә санаклар керә.

Санакның безнең заманга килеп җитү тарихы бик катлаулы. Бу зур хезмәткә үзләренең зур өлешен Чарльз Бэббиҗ, Н.&nbsp;И.&nbsp;Бессонов, [[Джон фон Нейман]], С.&nbsp;А.&nbsp;Лебедев, И.&nbsp;С.&nbsp;Брук һәм [[Бәшир Рәмиев|Б.&nbsp;И.&nbsp;Рәмиев]] кертә.

[[1940-еллар|1940-нче&nbsp;еллар]]да Бэббиҗ машинасын ᴎᴫиктepомеханик реле нигезендә төзергә тырышып карыйлар. Аларның берсе&nbsp;— немец мɵһəндисы [[Конрад Цузе]] [[1941&nbsp;ел]]да икешәрле саннар белән гамәлләр башкара алучы берничә ᴎᴫиктepомеханик реле нигезендә эшләүче универсаль компьютер төзүгә ирешә. Әмма [[Икенче Бөтендөнья сугышы]] башлану сәбәпле, Цузе үзенең хезмәтләрен бастырып чыгарырга өлгерми кала.

Беренче буын санаклар күләмнәре гаять зур һәм уңайсыз булулары белән беррәттән бик кыйммәт&nbsp;тә була. Андагы меңләгән ᴎᴫиктepон лампалар ᴎᴫиктep энергиясен бик күп кулланган, һәм андый зур чыгымнарны бары тик дәүләт яисә зур корпорацияләр генә каплый алган. Әмма шулай булуга карамастан, әлеге техника бу заман өчен аеруча катлаулы мәсьәләләрне (''аеруча [[атом энергетикасы]]нда'') берничә секунд эчендә чишәргә ярдәм иткән. ᴎᴫиктepон лампаларга нигезләнгән чордагы ([[1950 ел|1950]]-[[1960 ел|1960]]) ᴎᴫиктepон машиналарны беренче буын ''ᴎᴫиктepон хисаплау машинаслары'' (''ЭХМ'') дип атыйлар.

Икенче буын компьютерлар [[транзистор]]ларга нигезләнеп ясала ([[1950 ел|1950]]-[[1965 ел|1965]]). Икенче буын санаклар белән беррәттән программалау теориясенә нигез салына башлый., операцион система төшенчәсе барлыкка килә. Нәкъ менә икенче буын компьютерлар өчен [[1957&nbsp;ел]]да&nbsp;— [[Фортран]], ә&nbsp;[[1959&nbsp;ел]]да [[Алгол]] [[программалау теле|программалау телләре]] дөнья күргән.

[[1958&nbsp;ел]]да Роберт Нойс [[ᴎᴫиктepон схема]]лар уйлап таба. Аларны соңрак интеграль схемалар (''чиплар'') дип атыйлар. Элемент базасы интеграль схемалардан (''микросхемалардан'') торган компьютерларны өченче буын компьютерлар дип атыйлар. Өченче буын машиналарга [[IBM]] фирмасы җитештергән IBM-360 компьютерларын кертергә мөмкин. Әлеге компьютерларда мультипрограммалау мөмкинлеге булдырыла, яъгни компьютер хәтерендә берьюлы берничә программа эшли алган.

[[1971&nbsp;ел]]да Intel фирмасы тарафыннан микропроцессор уйлап табыла, һәм дүртенче буын компьютерларның элементлар базасы меңләгән, миллионлаган транзисторларны эченә алучы микропроцессордан гыйбарәт. Әлеге компьютерлар өчен кулланучы программалау телләре&nbsp;дә яхшыра төшә, [[1970&nbsp;ел]]да [[Эcвичрə]] галиме Никлаус Вирт тарафыннан&nbsp;— Паскаль, [[1971&nbsp;ел]]да фpаʜсыз галиме Алан Колмари тарафыннан&nbsp;— Пролог, [[1972&nbsp;ел]]да америкалы Денис Ритчи тарафыннан Си программалау телләре эшләнелә.<ref>{{Citation |title=Компьютер — ХХ гасырның иң зур ачышларының берсе. |url=http://kzdocs.docdat.com/docs/index-5831.html |access-date=2013-05-05 |archive-date=2016-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160308105111/http://kzdocs.docdat.com/docs/index-5831.html |dead-url=yes }}</ref>

Башта&nbsp;ук санак төрле техник объектлар: лаборатырия җиһазлары,транспорт чаралары белән идарә итү өчен җайлаштырылган. [[1970-еллар|1970-нче еллар]]ның икенче яртысында кечкенә машиналарны җитештерү зур машиналарны җитештерүдән күпкә алга киткән булган. [[1971&nbsp;ел]]да [[Әᴍᴎpиᴋә Кушма Штатлары]]-дагы [[Intel]] фирмасының микропроцессор уйлап табуы бик зур казаныш булган.<ref>[http://www.abaga2008.narod.ru/rabota/cut27-i1.doc 9 класс укучысы Сафиуллина Гөлназ эшләде]</ref>

Хәзерге вакытта бишенче буын санаклар ясау өстендә эш алып барыла. Бишенче буын санаклар интеллектуаль интерфейска ия булырга, кеше тавышын таный алырга, кулдан язганнарны аңларга, опто-ᴎᴫиктepон принципларга (''голография, лазер һ.&nbsp;б.'') нигезләнеп эшли алырга тиеш. Без куллана торган санаклар күп яктан караганда инде бишенче буын санакларга якын. Әлеге санаклар белән беррәттән квант-санаклар эшләү мөмкинлеге&nbsp;дә күздә тотыла.

== Система блогы ==
[[Система блогы]]&nbsp;— компьютерның шакмаклы ябык әрҗә формасындагы бер өлеше. Ул вертикаль&nbsp;дә, горизонталь&nbsp;дә була. Аңа дисплей, клавиатура, тычкан, колонкалар, принтер, сканер һ.&nbsp;б. тоташа. Компьютерның тизлеген, «башлылыгын» билгеләүче җиһазлар аның система блогында урнашкан. Аны компьютерның мие дисәң&nbsp;дә була.

Әлегәчә оргтехника базарында виртуаль «миләр» җитештерүче ике зур фирма конкурентлык итә: [[AMD]] һәм [[Intel]]. Беренчеләре&nbsp;— Athlon һәм Duron, икенчеләре Celeron һәм Pentium [[үзәк эшкәрткеч җайланма]]лары (''процессор'') белән таныш, процессорны сайлаганда, аның эшләү ешлыгына игътибар итәргә кирәк. Хәзер, гадәттә, 2400—3200&nbsp;МГц (''мегагерц'') ешлыклы компьютер «миләре» кулланыла. Бу сан югарырак булган саен, санау əпирәсəләре&nbsp;дә шулкадәр тизрәк башкарылачак.

Ул шулай&nbsp;ук компьютерның яхшы эшләвен тәэмин итүче бер җиһаз. Оператив хәтер җитмәсә, компьютер еш кына «эленеп» һәрвакыт яңадан кабызуны таләп итә. Бугенге көндә иң күп таралганы&nbsp;— 512&nbsp;Mb, 1, 2&nbsp;Gb. Аны бүтәнчә [[каты диск]] дип&nbsp;тә атыйлар. Реферат, яраткан җыр, ᴋᴎʜа-фильм, иптәшегезнең фотосурәте, төрле уеннар&nbsp;— болар барысы&nbsp;да компьютерда билгеле бер урынны алып торалар. Алар винчестер хәтеренә языла. Винчестерны сайлаганда, иң элек аның күләменә игътибар итегез. Хәзерге көндә ….250,500,1000,2000&nbsp;Gb (''гигабайт'') күләмле каты дисклар киң кулланыла. Аларга бик күп мәгълүмат сыя. Әйтик, 20&nbsp;гигабайтлыга якынча 2&nbsp;миллион битле текст кереп бетә ала. Музыка, фильмнар, яхшы сыйфатлы фотолар күләме күпкә зуррак. Димәк, алар винчестерда зур урын ала.

=== Система платасы ===
[[Система платасы|Система (''ана'') платасы]]&nbsp;— иң мөһим платаларның берсе булып санала. Икенче төрле аны «ана платасы» дип&nbsp;тә йөртәләр. Аның компонентлары: процессор өчен оя; кертү/чыгаруның нигез системасы (''Rom Bios''); шин оялары; бәтәрәй.

== Видеокарта ==
[[Видеокарта]] система блогында барган процессларны дисплейга җибәреп, безгә аларны карарга ярдәм итә. Хәзерге базарда видеокарта сатучы ике зур көндәш бар&nbsp;— ATI һәм NVIDIA фирмалары. Иң кыйммәтлеләрен, гадәттә, катлаулы график уеннар яратучылар, төсләр белән эшләүче дизайнерлар, рәссамнар ала. Башкаларга гадирәкләре&nbsp;дә ярый.

== Дисплей ==
Блокка тоташкан иң зур җиһаз&nbsp;— [[дисплей]]. Беренче карашка ул [[телевизор]]ны хәтерләтә. Экранның диагоналенә карап аларны ... 15, 17, 19 ... дюймлыларга бүләләр (1&nbsp;[[дюйм]]&nbsp;= 2,54&nbsp;см). Төрле физик принципларга нигезләнгән дисплейлар бар. Иң киң таралганнарының төп өлеше булып ᴎᴫиктepон-нурлы трубка санала. Мондый дисплеиның экранында пиксель лүминесцент матдәдән барлыкка килә. Ул дисплейның ᴎᴫиктepон пушкасыннан чыккан нур тәэсирендә яктыртыла. Нур пиксель челтәренең бөтен юлларын йөгереп чыга (''сканерлый''). Шуның өстенә ул модуләцияләнә: тиешле нокталарны яктырта, ә&nbsp;караңгы нокталарга җиткәч өзелә.
Шулай&nbsp;ук дисплейлар сыек кристаллы булалар. Соңгылары күпкә юкарак һәм кыйммәтрәк. Белгечләр әйтүенчә, сыек кристаллы дисплейның күзгә зыяны кимрәк. Әмма начар ягы&nbsp;да юк түгел. Алар төсне төп-төгәл күрсәтә алмый. Ягъни графика белән эш итүче рәссамнар, дизайнерлар өчен сыек кристаллы мониторлар яраксыз.

Санак экранындагы нокталар тигез рәтләргә тезелгәннәр. Нокталардан торган юллар җыелмасыннан графика челтәре, яки растр барлыкка килә. Бер нокта видеопиксель дип исемләнә (''яки пиксель''). «Пиксель» инглиз телендәге «picture element» сүзеннән алынган, рәсем элементы дигәнне аңлата. Экрандагы пиксельләр челтәре куе булган саен, сурәт яхшырак сыйфатта алына. Графика челтәренең үлчәме, гадәттә, мондый формада бирелә: горизонталь юлдагы нокталар саны юллар санының тапкырчыгышына тигез: <math>M \times N</math>. Хәзерге дисплейларда, мәсәлән:

<math>640 \times 480</math>, <math>1024 \times 768</math>, <math>1280 \times 1024</math> һәм башка үлчәмдәге графика челтәре кулланыла.

Дисплей эше белән видеоконтроллер (''адаптер'') дигән җайланма идарә итә. Ул ике өлештән&nbsp;— [[видеохәтер]] һәм дисплей процессорыннан гыйбарәт.

Видеохәтер видеомәгълүматны, ягъни экранга чыгарылган сурәтләрнең икешәрле кодын саклый.

Видеохәтердә экрандагы һәр пиксельнең халәте турындагы мәгълүмат саклана.

Видеохәтер&nbsp;— энергиягә бәйле ᴎᴫиктepон истә калдыру җайланмасы ул. Хәзерге компьютерлардагы видеохәтернең үлчәме берничә мегабайт тәшкил итә. Видеохәтердә бер үк вакыт эчендә югары сыйфатлы график сурәттән торган берничә бит сакланырга мөмкин.

Видеоадаптерның икенче өлеше&nbsp;— дисплей процессоры.

Дисплей процессоры видеохәтер эчендәге мәгълүматны укый һәм шуңа яраклы рәвештә дисплей эше белән идарә итә.

Шул рәвешле, видеохәтергә үзәк процессорның һәм дисплей процессорының керү мөмкинлеге бар. Үзәк процессор видеомәгълүматны яза, дисплей процессоры, аны укып, дисплейга тапшыра. Нәкъ менә дисплей процессоры видеохәтергә салынган мәгълүматка ярашлы рәвештә ᴎᴫиктepон пушканың нурлары белән идарә итә.
<ref>[http://shipki21.ucoz.ru/publ/1-1-0-6 И.&nbsp;Галиев. Санак графикасы]</ref>

== Төймәсар, Клавиатура ==
Компьютер белән идарә итүче тагын бер җиһаз&nbsp;— [[Sanaq tɵyməsarı|төймәсар]], [[Sanaq tɵyməsarı|клавиатура]]. Ул бик күп төймәләрдән тора. Беренче карашка ул элеккеге басу машинкасын хәтерләтә. Әмма төймәгә басу күпкә җиңелрәк. Төрле хәрефләрне белдергән төймәләр зур урынны алып тора. Гадәттә, Россиядә чыгарылган клавиатуралар латин һәм рус шрифтлары өчен эшләнгән. Ягъни бер&nbsp;үк төймәдә латиница һәм кириллица хәрефләре була. Кириллица хәрефләре күп очракта кызыл төс белән языла.

== «Тычкан» ==
Бу җиһаз, чыннан&nbsp;да, тычкан кадәр генә. «Койрыгы»&nbsp;да бар. Ул система блогына тоташа. Гадәттә, тычканны өстәл буйлап уң кул белән шудырып йөртәләр. Ул өстәлдә кайсы гына якка юнәлсә&nbsp;дә, мониторда кечкенә генә&nbsp;ук аның артыннан калмый. Шул&nbsp;ук компьютерга нинди команда бирәсен сайлый&nbsp;да инде. Соңыннан, төймәгә басып, бу команданы җибәрергә дип әмер бирәбез. Гадәттә, тычканның ике төймәсе була. Әмма 1, 3, 4, 5 төймәлеләре&nbsp;дә очрый. Зур документлар карауны җиңеләйтү өчен, кайберләрендә кечкенә генә тәгәрмәч куелган. Аны «скроллинг» диләр. Күп кенә тычканнарның астында шарчык бар. Заманчарак төрләрендә аны лазерсыман ут алыштыра. Аларын «оптик тычкан» дип атыйлар.

== Принтер, Басак ==
[[Принтер]], [[Басак]]&nbsp;— санакта эшләгән документларны кәгазь битенә бастыручы җиһаз. Бүгенге санак базарында принтерлар бик киң урын алган. Иң еш очраганы&nbsp;— Epson һәм Hewlett-Packard компанияләренеке. Россия базарына беренче булып нәкъ шушы ике фирма кереп урнашты.

== Сканер ==
[[Сканер]]&nbsp;— [[сурәт]]ләрне [[кәгазь]] битеннән яисә [[слайд]]тан [[компьютер]]га кертү җайланмасы. Сканер [[графика адаптеры]] һәм [[дисплей]] башкарган эшләрнең капма-каршысын башкара кебек. Графика адаптеры [[икешәрле код]]ны дисплейда сурәткә үзгәртсә, сканер рәсемдәге, сызымдагы, фотографиядәге сурәтне икешәрле кодка әйләндерә. Икешәрле код [[видеохәтер]]гә яздырыла.

== Операцион система ==
[[Операцион система]] санакның кулланучылары белән үзара бәйләнешен оештыра, төрле җайланмаларның эше белән идарә итә. Шуңа күрә яңа ОСның барлыкка килүе санакның аппарат өлеше үсешенә бәйле. [[Микропроцессор]]ның яңа модельләрен, яңа тип бирелмәләр туплагычларын төзү операцион системаларның үсешенә ярдәм итә. Хәзерге көндә MicroSoft Windows операцион системалары гаиләсе яши дип әйтсәк&nbsp;тә була. [[1998&nbsp;ел]]да [[Windows&nbsp;95]]-нең дәвамчысы булган [[Windows&nbsp;98]] юрамасы барлыкка килә. Бу операцион система [[мультимедиа]]ның иң яңа стандартларына һәм чараларынa&nbsp;— санлы видеога (''[[DVD]]&nbsp;— [[Digital Versatile Disk]]'') һәм санлы TV-га ярдәм итә, [[Интернет]]ка керү шактый дәрәҗәдә гадиләштерелде. [[2000&nbsp;ел]]да [[Windows&nbsp;2000]] операцион системалар гаиләлеге уйлап табыла. ОС (''Windows&nbsp;2000 Professional'') нигезендә өстәл санаклары һәм [[смартфон]]нар өчен билгеләнгән, ул ике процессорның эшенә ярдәм итә.

[[Windows&nbsp;XP]], [[Windows Vista]], [[Windows&nbsp;7]], [[Windows&nbsp;8]]. [[2015&nbsp;ел]]да [[Windows&nbsp;10]] операцион системалар гаиләлеге уйлап табыла.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Чыганаклар ==
* [http://meshabash.ru/documents/jardam.pptx Дәресләр өчен ярдәмче материал] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306025709/http://meshabash.ru/documents/jardam.pptx |date=2016-03-06 }}

{{Портал|Технология}}

{{Яхшы мәкалә}}

[[Төркем:Санак|*]]
[[Төркем:Технология]]
[[Төркем:Эᴫектpоника]]