Марс (планета) исемле битнең чыганагын карау

{{УК}}{{Планета карточкасы
 | исеме                  = Марс
 | башка атамалар         = Мәрих, Мәррих, Кызыл планета
 | төр                    = планета
 | символ                 = [[File:Mars symbol (bold).svg|24px|alt=♂|Марсның астрономик символы]]
 | фон                    = #a0ffa0
 | рәсем                  = OSIRIS Mars true color.jpg
 | киңлек                 = 275px
 | имза                   = Марс, [[2007 ел]]ның [[февраль|февралендә]] планета яныннан ''[[Розетта (космик аппарат)|Розетта]]'' космик аппараты очып үткәндә, аппараттагы OSIRIS инструменты төшереп алган, планетаның асыл төсен күрсәтүче рәсемдә
 | дәвер                  = [[J2000]]
 | беренче ачучы          = [[Асаф Һолл]]
 | Тәртип саны            = 4
 | Кояштан уртача ераклык = 227,92×10<sup>6</sup> км
 | Максималь ераклык      = 249,23×10<sup>6</sup> км
 | Минималь ераклык       = 206,62×10<sup>6</sup> км
 | Радиус                 = 3386,2 км
 | масса                  = 6,4185×10<sup>23</sup> кг
 | уртача тыгызлыгы       = 3,9335 г/см³
 | Тәүлек озынлыгы        = 24 сәг 39 мин 36 с
 | Ел озынлыгы            = 686,971 Җир тәүлеге
 | иярченнәре             = [[Фобос]] һәм [[Деймос]]
 | Искәрмә                =
}}

'''Марс, Мәрих'''<ref name="XämzinEtAl:1965"/><ref>http://garap-farsy.narod.ru/maar.htm</ref>&nbsp;— [[Кояш системасы]]нда [[Кояш]]тан дүртенче булып урнашкан [[планета]]. Аны [[Җир]]нең тышкы «күршесе» дип тәбабанета ([[Меркурий]]дан гына зуррак). Марс массасы [[Җир]] массасының {{сан|10.7|%}}-тын тәшкил итә. [[Борынгы Рим]] мифологиясендәге сугыш алласы [[Марс (мифология)|Марс]] хөрмәтенә аталган. Өслегендә күп булган [[тимер оксиды]] Марска кызгылт төсмер бирә<ref name="nasa_hematite" />, шунлыктан аны «'''кызыл планета'''» дип тә атыйлар<ref>{{cite web|url=http://kiziltan.ru/calendar/2630-marsta-kl-tabylgan.html|title=Марста күл табылган!|publisher=Кызыл Таң гәҗите|accessdate=July 20, 2017}}{{Deadlink|date=March 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref name="Zubrin1997">{{cite book |title=The Case for Mars: The Plan to Settle the Red Planet and Why We Must |publisher=Touchstone |location=New York |first1=Robert |last1=Zubrin |first2=Richard |last2=Wagner |date=1997 |oclc=489144963 |isbn=978-0-684-83550-1}}</ref><ref name="Rees2012">{{cite book |title=Universe: The Definitive Visual Guide |publisher=Dorling Kindersley |location=New York |editor-first=Martin J. |editor-last=Rees |pages=160–161 |date=October 2012 |isbn=978-0-7566-9841-6}}</ref>.

Сыек кына [[атмосфера]]сы булган Марс&nbsp;— Җир төркеме планетасы яки [[Җирсыман планеталар|җирсыман планета]]. Аңарда [[Ай (иярчен)|Айдагы]] кебек [[Метеорит кратеры|метеорит кратерлары]] да, Җирдәге кебек [[вулкан]]нар, [[үзән]]лекләр, [[чүл]]ләр һәм [[котып боз бүрекләре]] дә бар. [[Әйләнү периоды|Үз күчәре тирәли әйләнү периоды]], [[ел фасыллары]] алмашыну һәм бу ел фасыллары алмашынуга сәбәпче булган күчәр авышлыгы ягыннан да ул Җиргә охшаган.

Марстагы [[Олимп (Марс)|Олимп]] исемле тау ({{lang-lat|Olympus Mons}})&nbsp;22 километр биеклегендә Кояш системасында билгеле булган иң биек [[вулкан]] һәм [[Кояш системасының иң биек таулары исемлеге|икенче иң биек тау]] (планеталарда урнашкан тауларны гына игътибарга алсак, ул иң биеге), ә [[Маринер үзәннәре|Маринер]] исемле [[каньон]] ({{lang-lat|Valles Marineris}})&nbsp;— Кояш системасындагы иң зур каньоннарның берсе. Төньяк ярымшарда урнашкан [[Бореалис бассейны]] планетаның {{сан|40|%}}-ын били һәм гаять зур бер метеорит кратеры була ала<ref name="northcratersn"/><ref name="northcraterguard"/>.

Марсның ике [[Иярчен|табигый иярчене]] бар&nbsp;— [[Фобос]] һәм [[Деймос]] ([[Борынгы грек теле|борынгы юнанча]] «паника/курку» һәм «дәһшәт/курку»). Икесе дә кечкенә һәм иррегуляр шәкелле. Алар, [[5261 Эврика]] [[Марс трояны]] кебек үк, Марс гравитацион кырына килеп эләккән [[астероид]]лар булырга мөмкин<ref>{{cite web |url=http://space.about.com/od/mars/a/Mars-Moon-Mystery.htm|accessdate=July 21, 2017|title=Mars Moon Mystery |series=Space |work=About.com |first=John P. |last=Millis}}</ref><ref name=adler>{{cite conference |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/marsconcepts2012/pdf/4337.pdf |title=Use of MRO Optical Navigation Camera to Prepare for Mars Sample Return |conference=Concepts and Approaches for Mars Exploration. June 12–14, 2012. Houston, Texas. |first1=M. |last1=Adler |first2=W. |last2=Owen |first3=J. |last3=Riedel |issue=1679 |at=4337 |date=June 2012 |bibcode=2012LPICo1679.4337A}}</ref>.

Марста [[Планетаның яшәргә яраклылыгы|тереклек]] бармы яисә булганмы дигән сорауга җавап эзләп, фәнни тикшеренүләр алып барыла. Берничә астробиологик миссия планлаштырылган, шул исәптән [[Марс 2020]] һәм [[ЭкзоМарс]] гизәрләре<ref name="curiosity search for life">{{cite web |url=http://www.marsdaily.com/reports/Using_Curiosity_to_Search_for_Life_999.html |title=Using Curiosity to Search for Life |publisher=Mars Daily |date=February 26, 2015 |accessdate=July 22, 2017 |author=Jarell, Elizabeth M}}</ref><ref name="MER Search for Life">{{cite web |url=http://mars.nasa.gov/mer/home/resources/MERLithograph.pdf |title=The Mars Exploration Rover Mission |publisher=NASA |date=November 2013 |accessdate=July 22, 2017 |pages=20 |archivedate=2017-02-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170201175627/http://mars.nasa.gov/mer/home/resources/MERLithograph.pdf }}</ref><ref name="ExoMars's search for life">{{cite web |url=http://www.euronews.com/2015/05/21/mars-mystery-exomars-mission-to-finally-resolve-question-of-life-on-red-planet/ |title=Mars mystery: ExoMars mission to finally resolve question of life on red planet |publisher=EuroNews |date=May 21, 2015 |author=Wilks, Jeremy |accessdate=July 22, 2017}}</ref><ref name="Mars 2020 search for life">{{cite web |url=http://www.csmonitor.com/Science/2015/0105/Life-on-Mars-NASA-s-next-rover-aims-to-find-out |title=Life on Mars? NASA's next rover aims to find out. |publisher=The Christian Science Monitor |date=January 5, 2015 |author=Howell, Elizabeth |accessdate=July 22, 2017}}</ref>. Атмосфера басымының түбән булуы сәбәпле (Җирдәге атмосфера басымының {{сан|1|%}}-ыннан да кимрәк<ref name="nasa.gov">{{cite web |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/msl/news/msl20121102.html |title=NASA – NASA Rover Finds Clues to Changes in Mars' Atmosphere |work=nasa.gov|accessdate=July 23, 2017}}</ref>), Марс өслегендә [[Марста су|су]] сыек килеш саклана алмый, мәгәр иң тирән иңкүлекләрдә һәм күпмедер вакыт тора алса гына<ref name="h" /><ref name=jgr110 /> (сыек су булуы исә тереклек булуның бер шарты дип карала). Котып боз бүрекләренең икесе дә башлыча судан торырга охшый<ref name="kostama" /><ref name=sci299 />. Планетаның көньяк котыбындагы бозлар эресә, хасил булган су планета өслеген {{сан|11|метр}} тирәнлектәге су тышчасы белән капларга җитәр иде<ref name=nasa070315 />. [[2016 ел]]ның [[22 ноябрь|22 ноябрендә]] [[НАСА]] Марсның [[Утопия тигезлеге]] дигән өлкәсендә зур күләмдә [[Марста су|җир асты бозлары]] табылуы турында хәбәр итте. Табылган су күләме якынча [[Төньяк Америка]]да урнашкан [[Югары күл]]дәге ({{lang-en|Lake Superior}}) су күләменә тигез дип фаразлана ([[:File:PIA21136-Mars-UtopiaPlanitia-IceFindings-20161122.jpg|рәсем]])<ref>{{cite web|url=http://www.theregister.co.uk/2016/11/22/nasa_finds_ice_under_martian_surface/ |title=Lake of frozen water the size of New Mexico found on Mars – NASA |publisher=The Register|date=November 22, 2016 |accessdate=July 22, 2017}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2016-299 |title=Mars Ice Deposit Holds as Much Water as Lake Superior |publisher=NASA|date=November 22, 2016 |accessdate=July 22, 2017}}</ref><ref name="NASA-20161122">{{cite web |author=Staff |title=Scalloped Terrain Led to Finding of Buried Ice on Mars |url=http://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA21136 |date=November 22, 2016 |work=[[NASA]] |accessdate=July 22, 2017}}</ref>. Бу [[Байкал]]дагы суның яртысы дигән сүз (Байкалдагы су күләме {{сан|23600|км}}<sup>3</sup> булса<ref name="INTAS"/>, Югары күлдә ул {{сан|12100|км}}<sup>3</sup> тәшкил итә<ref name="EPAphysical"/>).

Марсны һәм аның кызгылт төсен Җирдән гади күз белән күреп була. Аның [[Йолдызча зурлык|йолдызча зурлыгы]] −2,91-гә җитә<ref Name="nssdc"/>, бу күрсәткеч буенча ул [[Юпитер]], [[Венера]], Ай һәм Кояштан гына калыша. Шулай да Җир өстендә урнашкан оптик [[телескоп]]лар, Җир белән Марс бер-берсенә иң якын чакта да, киңлеге {{сан|300|километр}}дан да ким булмаган үзенчәлекләрне генә аермачык күрсәтә алалар&nbsp;— Җирнең атмосферасы андый күзәтүләрне кыенлаштыра<ref name="usra" />.

== Атамалар ==

Элек [[татар теле]]ндә планета исеме буларак гарәп алынмасы ''Мәррих'' ({{lang-tt3|مريح}}) кулланылган<ref name="XämzinEtAl:1965">Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 320.</ref>, ләкин хәзерге вакытта бу исем бик сирәк кулланыла.

== Физик үзенчәлекләре ==

Марсның диаметры Җир диаметрының якынча яртысы кадәр, өслек мәйданы исә Җирдәге коры җир мәйданыннан бераз гына кимрәк<ref name="nssdc" />. Марсның тыгызлыгы Җирнекеннән түбәнрәк булып, күләме Җир күләменең 15%, ә [[масса]]сы Җир массасының 11% кадәр. Нәтиҗәдә гравитация көче Җир өстендәге гравитация көченең 38% тәшкил итә. Марс өслегенең кызыл/кызгылт-сары күренешенә [[тимер оксиды|тимер (III) оксиды]], ягъни күгәрек сәбәпче<ref name="rust" />. Якыннан караганда исә&nbsp;— иярчендәге яки марсгизәрдәге камералардан&nbsp;— Марсның күп өлеше ирис төсендә булып та күренергә, ә кайбер өлкәләре, нинди [[минерал]]лар булуына карап, алтын төсендә, көрән һәм яшькелт тә булырга мөмкин<ref name=ismars>[http://mars.jpl.nasa.gov/msl/multimedia/videos/index.cfm?v=29&a=2 NASA – ''Mars in a Minute: Is Mars Really Red?''] ([http://mars.jpl.nasa.gov/multimedia/videos/movies/miam20111110/miam20111110.pdf Transcript])</ref>.

{{Multiple image|direction=horizontal|align=center|image1=Mars, Earth size comparison.jpg|width1=174|caption1=Чагыштыру: [[Җир]] һәм Марс|image2=Mars.ogv|width2=200|caption2=Марсның төп үзенчәлекләрен күрсәтүче [[:File:Mars.ogv|анимация (00:40)]]|image3=GMM-3 Mars Gravity.webm|width3=200|caption3=НАСА'ның өч иярчене Марсның гравитация кырын ничек билгеләгәнен аңлатучы [[:File:GMM-3 Mars Gravity.webm|видео (01:28)]]}}

=== Эчке төзелеше ===

Җир кебек үк, Марс тыгыз металлик [[планета төше|төшкә]] һәм ул төш тирәсендәге көпшәгрәк матдәләрдән торучы катламнарга [[гравитацион бүленү|бүленгән]]<ref name="Nimmo 2005" />. Планетаның эчке төзелешенең бүгенге модельләренә күрә, төшенең радиусы 1794±65 км тәшкил итә, ул төш башлыча [[тимер-никель эретмәсе|тимер белән никельдән]] һәм 16–17% тирәсе [[күкерт]]тән тора<ref name=icarus213_2_451 />. Бу [[тимер cульфиды|тимер (II) сульфидлы]] төш җиңел [[элемент]]ларга Җир төшеннән ике тапкыр байрак дип исәпләнә<ref name=jacque03 />. Төш [[силикат]]лардан торучы [[мантия (геология)|мантия]] белән әйләндереп алынган. Бу мантия планетаның күп кенә тектоник һәм вулканик үзенчәлекләрен формалаштырган, әмма хәзер сүнгән булырга охшый. [[Чакматаш]] (кремний) һәм [[кислород]]тан кала, Марс [[кабык (геология)|кабыгында]] иң күп очраучы элементлар булып [[тимер]], [[магний]], [[әлүмин|алюминий]], [[кальций]] һәм [[калий]] торалар. Планета кабыгының уртача калынлыгы 50 км тирәсе, максималь калынлыгы&nbsp;— 125 км<ref name=jacque03 />. [[Җир кабыгы]]ның уртача калынлыгы исә 40 км тәшкил итә.

=== Өслегенең геологиясе ===

[[Файл:Viking2 frost enhance.jpg|300px|мини|уңда|Марс өслегендә кырау]]

Марс планетасы&nbsp;— [[Җирсыман планеталар|җирсыман планета]]; аның җисемен [[чакматаш]] белән [[кислород]]тан торучы минераллар, [[метал]]лар һәм гадәттә [[тау токымы]] составында була торган башка элементлар тәшкил итә. Марсның өслеге башлыча [[толеитик магма серияләрәре|толеитик]] [[базальт]]тан тора<ref name=science324_5928_736 />, әмма кайбер өлешләре гадәти базальттан [[кремний диоксиды]]на байрак булырга һәм Җирдәге [[андезит]] ташларга һәм кремний пыяласына охшарга мөмкин. Планетаның түбән [[альбедо]]лы өлкәләрендә [[плагиоклаз кыр шпатлары]] бар дип уйларга җирлек бар. Төньяк түбән альбедолы өлкәләр исә табак силикатларның һәм кремнийга бай пыяланың гадәттәгедән күбрәк микъдарына ия. Көньяк калкулыкларның кайбер өлешләрендә барлыгы сизелерлек микъдарда кальцийга бай [[пироксен]] бар. Шулай ук кайбер өлкәләргә генә хас [[гематит]] һәм [[оливин]] тупланмалары да табыла<ref name=jgr107_E6 />. Планета өслегенең күпчелек өлеше вак бөртекле [[тимер оксиды|тимер (III) оксиды]] тузаны белән капланган<ref name=sci300a /><ref name=sci300b />.

[[File:USGS-MarsMap-sim3292-20140714-crop.png|thumb|left|Марсның [[Марс геологиясе|геологик картасы]], инглиз телендә ([[USGS]], 2014)<ref name="USGS-20140714">{{cite web |author1=Tanaka, Kenneth L. |author2=Skinner, James A. Jr. |author3=Dohm, James M. |author4=Irwin, Rossman P. III |author5=Kolb, Eric J. |author6=Fortezzo, Corey M. |author7=Platz, Thomas |author8=Michael, Gregory G. |author9=Hare, Trent M. |title=Geologic Map of Mars – 2014 |url=http://pubs.usgs.gov/sim/3292/ |date=July 14, 2014 |work=[[USGS]] |accessdate=19 March 2017}}</ref>]]

Марсның структуралашкан глобаль [[магнит кыры]] булуы хакында бернинди дәлилләр булмаса да<ref name="magnetosphere" />, күзәтүләр планета кабыгының кайбер өлешләре магнитлашкан булуын күрсәтә. Бу факт исә элек планетаның диполь кырының котыплары чиратлашканы хакында сөйли. Марстагы магнетизмга хисчән минералларның [[палеомагнетизм]]ы, ягъни үзләрендә ул минераллар формалашкан вакыттагы планетаның магнетик кыры хакында мәгълүмат саклавы, Җирдәге океан төбендә күзәтелгән, инглизчә ''[[:en:Magnetic striping|magnetic striping]]'' дип аталучы бер процесска охшый. [[1999 ел]]да нәшер ителгән һәм [[2005 ел]]ның [[октябрь|октябрендә]] (''[[Марс Глобал Сарвейор]]'' аппараты ярдәмендә) янәдән тикшерелгән бер теория буенча, Марста шундый төрдәге кырлы җир тасмалары булуы планетаның [[литосфера]]сын тәшкил итүче плитәләрнең 4 миллиард ел элек&nbsp;— әле Марсның [[динамо теориясе|динамосы]] сүнгәнче һәм магнетик кыры югалганчы&nbsp;— урын алган [[плитәләрнең тектоникасы|хәрәкәте]] белән бәйле<ref name="plates" />.

[[Кояш системасының формалашуы һәм эволюциясе|Кояш системасы формалашкан]] вакытта, Марс Кояш тирәли әйләнгән [[протопланета дискы]]ннан аерылган матдәләрнең бергә җыелуыннан гыйбарәт бер стохастик, ягъни [[очраклы процесс]] нәтиҗәсендә барлыкка килгән дип уйланыла. Марсның аның Кояш системасындагы урыны белән аңлатылучы күп кенә химик үзенчәлекләре бар. [[Хлор]], [[фосфор]], [[күкерт]] кебек чагыштырмача түбән кайнау температуралы элементлар Марста Җиргә караганда күбрәк таралган; бу элементлар шул вакыттагы яшь Кояшның көчле [[кояш җиле|җиле]] тарафыннан тышка этеп чыгарылган булырга тиеш<ref name=ssr96_1_4_197 />.

Планеталар формалашкач, аларның барысы да «[[соңгы авыр бомбалау|соң авыр бомбалау]]» дип аталучы бер процесска дучар була. Ул процесс яңа формалашкан планеталарга күпсанлы астероидлар бәрелүдән гыйбарәт. Марс өслегенең якынча 60 процентында шул заманда булып үткән астероидлар белән бәрелү эзләре күренә<ref name=zharkov93 /><ref name=icarus165_1 /><ref name=barlow88 />. Планетаның калган өлешләрендә дә андый кратер-иңкүлекләр бар, алар күмелеп кенә калганнар дип фаразлана. Планетаның төньяк ярымшарында 10600×8500 километрлык бер [[бәрмә кратер]] булуы хакында дәлилләр бар. Бу кратер мәйданы әлегә кадәр билгеле булган иң зур бәрмә кратер&nbsp;— Айдагы [[Көньяк котып/Эткен бассейны]]&nbsp;— мәйданыннан дүрт тапкыр зуррак дигән сүз<ref name=northcratersn /><ref name=northcraterguard />. Бер теория буенча, якынча дүрт миллиард ел элек Марс [[Плутон (кәрлә планета)|Плутон]] зурлыгындагы бер башка җисем белән бәрелешкән. Ул вакыйга нәтиҗәсендә планетаның 40 процентын биләүче [[Бореалис бассейны]] барлыкка килгән, һәм әлеге вакыйга төньяк һәм көньяк ярымшарларның [[Марс ярымшарларың дихотомиясе|дихотомиясенә]], ягъни бер-берсенә охшамаган булуына да сәбәпче дип уйланыла.<ref name=sciam080627 /><ref name=nyt080626 />.

[[File:An artist’s impression of Mars four billion years ago.jpg|thumb|Марсның 4 миллиард ел элек нинди булуы турында рәссам күзаллавы<ref>{{cite web |title=Mars: The Planet that Lost an Ocean's Worth of Water |url=http://www.eso.org/public/news/eso1509/ |accessdate=24 February 2017}}</ref>]]

Марсның геология тарихы берничә дәвергә бүленә ала, шулай да түбәндәге өч иң эреләре<ref name=jog91 /><ref name=ssr_96_1_4 />:

* '''[[Нуһ дәвере|Нух дәвере]]''' (исемен [[Нух җире]]ннән алган ({{lang-lat|Noachis Terra}}) — Марс планетасында шундый исемле бер өлкә бар): 4,5 миллиард ел моннан әүвәлдән 3,5 миллиард ел моннан әүвәлгә кадәр Марсның иң борынгы өслегенең формалашуы. Нух дәверендә формалашкан өслекләр бик күп олы метеорит кратерлары белән уелган. [[Фарсис]] кабарынкылыгы исемле вулканик калкулык бу вакытта формалашкан һәм Нух дәверенең азагында су ташкыннары астында калган булган дип фаразлана. 
* '''[[Һеспериа дәвере]]''' (исемен [[Һеспериа платосы]]ннан ала ({{lang-lat|Hesperia Planum}})): 3,5 миллиард ел моннан әүвәлдән 2,9-3,3 миллиард ел моннан әүвәлгә кадәр. Бу дәвер зур мәйданлы лава кырлары формалашу белән үзенчәлекле.
* '''[[Амазоннар дәвере]]''' (исемен [[Амазоннар тигезлеге]]ннән ала ({{lang-lat|Amazonis Planitia}})): 2,9-3,3 миллиард ел моннан әүвәлдән алып бүгенге көнгә кадәр. Бу дәвердә формалашкан регионнарның [[метеорит бәрелү кратеры|метеорит бәрелү кратерлары]] аз, әмма башка яктан алар төрле-төрле, бер-берсенә охшамаганнар. [[Олимп тавы (Марс)|Олимп тавы]] бу дәвердә формалашкан. Планетаның калган өлешләрендә лава ташкыннары җәелгән булган.

Марста әле дә геологик активлыклар бара. [[Athabasca Valles|''Athabasca Valles'']]&nbsp;— якынча 200 миллион ел элек хасил булган лава ташкыннары булган җир. [[Cerberus Fossae|''Cerberus Fossae'']] атлы [[грабен]]нардагы су агымнары 20 миллион элек пәйда булганнар, һәм шул ук замандагы вулкан интрузияләренә (магманың җир кабыгына тулуы) ишарә итәләр<ref name=ag44_4 />. [[2008 ел]]ның [[19 февраль|19 февралендә]] ''[[Mars Reconnaissance орбитеры]]ннан'' килгән сүрәтләр 700 метрлы кыядан төшкән таш ташкыны өчен дәлилләр күрсәтте<ref name=dc080304 />.

=== Туфрагы ===

[[File:Spirit Mars Silica April 20 2007.jpg|thumb|''[[Спирит (ровер)|Спирит]]'' [[ровер]]ы тарафыннан ачылган кремнийга бай тузан]]

''[[Феникс (космик аппарат)|Феникс]]'' [[иңүче космик аппарат|җиргә иңүче космик аппараты]] Марс туфрагының бераз [[акбур]]лы булуын һәм аның составында [[магний]], [[натрий]], [[калий]] һәм [[хлор]] кебек элементларның булуын күрсәтүче мәгълүмат кайтарды. Бу элементлар Җир туфрагында да бар, һәм алар үсемлекләр үсеше өчен кирәк<ref name=bbc080627 />. Космик аппарат ярдәмендә үткәрелгән тәҗрибәләр Марс туфрагының [[Нигез (химия)|нигез]] [[pH]] күрсәткече 7,7 икәнен һәм аның составында 0,6% [[тоз перхлораты]] бар икәнен күрсәтте<ref name="marssalt" /><ref name=jpl_soil /><ref>{{cite journal |last1=Kounaves |first1=S. P. |display-authors=etal |year=2010 |title=Wet Chemistry Experiments on the 2007 Phoenix Mars Scout Lander: Data Analysis and Results |url= |journal=J. Geophys. Res. |volume=115 |issue= |page=E00-E10 |doi=10.1029/2008JE003084 |bibcode=2009JGRE..114.0A19K}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Kounaves |first1=S. P. |display-authors=etal |year=2010 |title=Soluble Sulfate in the Martian Soil at the Phoenix Landing Site |url= |journal=Icarus |volume=37 |issue= |page=L09201 |doi=10.1029/2010GL042613 |bibcode=2010GeoRL..37.9201K}}</ref>.

Марс өслегендә [[:en:dark slope streak|буй-буй сырлар]], ягъни эзләр табыла; кратер, [[трог (геология)|трог]] һәм үзәнлекләрнең текә ярлары өстендә еш кына яңалары да хасил булып тора. Ул эзләр башта [[кара төс]]тә булалар, аннан вакыт кичкәч агаралар. Кайбер сырлар кечкенә мәйданда башланып, йөзләрчә метрга тарала. Аларның кыя ташларны һәм юлларындагы башка киртәләрне урап узулары да күзәтелә. Аларның барлыкка килү сәбәпләре хакында берничә теория бар. Ешрак тәкъдим ителгәннәре арасында ул сырлар ачык төстәге тузан өермәләреннән соң ачылып калган, аңа кадәр тирәндәрәк урнашкан булган кара туфрак икәне турында сөйләүче теория бар<ref name=jpl_dust_devil />. Башка аңлатмалар да бар, шул исәптән су белән һәм хәтта тере организмнар үсеше белән бәйлеләре дә<ref name=gpl29_23_41 /><ref name=oleb33_4_515 />.

=== Гидрологиясе ===

{{Төп мәкалә|Марста су}}

Атмосфера басымының түбән булуы сәбәпле&nbsp;— Җирдәге атмосфера басымының 1 процентыннан да кимрәк<ref name="nasa.gov"/>&nbsp;— иң тирән иңкүлекләрдәге кыска вакытлардан кала, Марс өстендә су сыек килеш тора алмый<ref name="h" /><ref name=jgr110 />. Котып боз бүрекләренең икесе дә башлыча судан торырга охшаган<ref name="kostama" /><ref name=sci299 />. Көньяк боз бүрегендәге су бозлары эресә, хасил булган су планетаның бар мәйданын 11 м тирәнлегендәге "юрган" белән капларга җитәр иде<ref name=nasa070315 />. [[Мәңгелек туң]] котыптан алып якынча 60° [[киңлек]]кә кадәр җәелә<ref name="kostama" />. Марсның калын [[криосфера]]сында бик зур күләмдә [[Кояш системасының җирсыман планеталарында су|боз хәлендәге су]] саклана дип уйланыла. [[Марс Экспресс]]тан һәм [[Mars Reconnaissance орбитеры|''Mars Reconnaissance'' орбитеры]]ннан килгән радар мәгълүматы ике котыпта да ([[2005 ел]]ның [[июль|июле]])<ref name="specials1" /><ref name=bbc040124 /> һәм урта киңлекләрдә дә ([[2008 ел]]ның [[ноябрь|ноябре]])<ref name="jsg.utexas.edu" /> зур күләмдә су бозы булуын күрсәтте. ''Феникс'' лэндеры исә [[2008 ел]]ның [[31 июль|31 июлендә]] Марс туфрагында табылган су бозы үрнәкләрен китерде<ref name="spacecraft1" />.

[[Файл:Nasa mars opportunity rock water 150 eng 02mar04.jpg|thumb|left|«[[Оппортьюнити (ровер)|Оппортьюнити]]» марсгизәре төшергән [[фотомикрограф]]та соры төстәге [[гематит]] [[конкреция]]сен (тимер оксиды) күреп була. Формасы караҗиләккә охшаган булгач, әлеге табылдыкны "караҗиләк" дип тә атыйлар. Әлеге матдә табылу элек планетада сыек хәлдәге су булганына ишарә итә (ул минерал хасил булсын өчен сыек су булуы кирәк).]]

Хәзергесе көнне Марс өслегендә күренгән [[геоморфология|шәкелләр-формалар]] заманында планета өслегендә сыек су булган дип уйларга мәҗбүр итә — якынча 25 урында планета өслеге гаять зур ерганаклар белән яргаланган ([[ташып чыгу ерганаклары]] дип аталалар). Бу ерганаклар җир астындагы куышлардан ташып чыккан суның җирне эрозияләве, ягъни ашавы нәтиҗәсендә барлыкка килгән дип уйланыла, әмма кайберләре сыек су ташкыннары түгел, ә бозлык шуып төшү яисә лава ташкыннары аркасында барлыкка килгән, дип тә фаразлана<ref name=Kerr2005 /><ref name=Jaeger2007 />. Ул ерганакларның иң зурларының берсе — ''[[Маадим үзәне]]'' исемлесе ({{lang-lat|Ma'adim Vallis}}) — 700 километр озынлыгында һәм 20 километр киңлеге һәм урыны белән 2 километр тирәнлеге белән Җирдәге [[Бөек каньон]]нан күпкә зуррак. Ул ерганак Марсның бик борынгы тарихында аккан сулар тарафыннан казылган дип уйланыла<ref name=lucchita_rosanova />. Галимнәр бу ерганакларның иң яшьләре моннан “нибары” берничә миллион ел әүвәл формалашкан дигән фикердә<ref name=nature434 />. Башка җирләрдә, аерым алганда Марс өслегенең иң борынгы өлкәләрендә, ландшафтның байтак өлешендә кечерәк, бер-берсе белән тоташкан һәм бер [[үзән челтәрләре (Марс)|челтәр]] хасил итүче үзәннәр җәелгән. Үзәннәрнең сыйфатлары һәм таралышы ул үзәннәр Марсның иртә тарихында явым-төшем нәтиҗәсендә хасил булган су агымнары тарафыннан уелганлыгы хакында сөйли. Кайбер үзән челтәрләрен барлыкка китерүдә җирасты су агымнары һәм [[грунт сулары]]ның туфракны юуы ярдәмче роль уйнаган булырга мөмкин, әмма шулай да явым-төшемнәр барлык очракларда да диярлек төп сәбәп булган шикелле<ref name=CraddockHoward2002 />.

Марста шулай ук Җирдәге [[ерым]]нарга охшаш меңләрчә үзенчәлекләр бар. Ул ерымнар күбрәк көньяк ярымшардагы калкулыкларда урнашкан һәм [[экватор]]га карыйлар; күпчелеге 30° һәм аннан да югарырак киңлекләрдә урнашкан. Берничә галим фикеренчә, ул ерымнарның формалашу процессы сыек су белән бәйле (бик ихтимал, боз эрүеннән хасил булган су беләндер)<ref name=sci288 /><ref name=nasa061206 />, әмма башкалары углерод диоксиды бозлары яисә коры тузан хәрәкәте белән бәйле формалашу механизмнарын яклый<ref name=bbc061206 /><ref name=nasa061206b />. Өлешчә ишелгән ерымнар һәм ерымнарга метеорит бәрелү эзләре күзәтелми, ягъни болар барысы да яңа формалашкан үзенчәлекләр, ихтимал формалашулары әле дә бер актив процесс булган үзенчәлекләрдер<ref name=nasa061206 />. [[Елга дельтасы|Елга дельталары]] һәм [[аллювиаль конус]]лар кебек кратерларда сакланган башка геологик үзенчәлекләр иртә Марс тарихындагы бәгъзе инвервал йә интервалларда планетада җылырак һәм дымлырак һава шартлары булганына тагын бер дәлил<ref name=Lewis2006 />. Андый һава шартлары булсын өчен, планета өслегенең гаять зур өлешендә күп санда [[кратер күлләре]] булуы кирәк; ул күлләр өчен дә аерым [[минералогия|минералогик]], [[седиментология|седиментологик]] һәм [[геоморфология|геоморфологик]] дәлилләр бар<ref name=Matsubara2011 />.

Заманында Марс өслегендә сыек су булганына өстәмә дәлил — планетада [[гематит]] һәм [[гетит]] кебек су булганда гына формалашучы минераллар табылуы<ref name=nasa040303 />. [[2004 ел]]да ''Оппортьюнити'' аппараты [[ярозит]] исемле тагын бер минерал таба. Ул минерал әчеле су булганда гына хасил була, бу да элек Марста сыек су булын аңлата<ref name=nasa101001 />. Сыек су өчен яңа дәлилләр [[2011 ел]]ның [[декабрь|декабрендә]] НАСА-ның шул ук Оппортьюнити роверы тарафыннан планета өслегендә [[гипс]] минералы табылудан килә<ref name="nasa" /><ref name="nationalgeographic" />. Марсның өске мантиясендә кимендә Җир мантиясендәге хәтле су бар дип уйланыла, төгәлрәк әйткәндә миллион кисәкчәгә 50-300 кисәкчә күләмендә. Моның кадәр су белән бөтен планетаны 200-1000 метр тирәнлегендәге су белән каплап булыр иде. Ул су [[гидроксид ионы|гидроксид ионнары]] формасында Марстагы минераллар эчендә саклана<ref name="nationalgeographic1" />.

[[2013 ел]]ның [[18 март]]ында [[НАСА]] [[минералның гидратлашуы|минералларның гидратлашу]] процессы хакында [[Curiosity (ровер)|''Кьюриосити'' роверындагы]] кораллар ярдәмендә табылган мәгълүмат бирде (гидратлашу процессы — минералларның кристал структурасына суның өстәлүеннән гыйбарәт бер процесс). Аерым алганда, [[Тинтина (таш)|"''Tintina''"]], [[Марстагы ташлар исемлеге#Curiosity|"''Sutton Inlier''"]], [[Марстагы ташлар исемлеге#Curiosity|"''Knorr''"]] һәм [[Марстагы ташлар исемлеге#Curiosity|"Wernicke"]] дип исемләнгән таш кисәкләре эчендә гидратлашу эзләре, бик ихтимал гидратлашкан [[кальций сульфаты]] табыла<ref name="NASA-20130318">{{cite web |last1=Webster |first1=Guy |last2=Brown |first2=Dwayne |title=Curiosity Mars Rover Sees Trend In Water Presence |url=http://mars.jpl.nasa.gov/msl/news/whatsnew/index.cfm?FuseAction=ShowNews&NewsID=1446 |date=March 18, 2013 |work=[[NASA]] |accessdate=March 20, 2013 |archivedate=2016-12-19 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161219002610/http://mars.jpl.nasa.gov/msl/news/whatsnew/index.cfm?FuseAction=ShowNews&NewsID=1446 }}</ref><ref name="BBC-20130319">{{cite web |last=Rincon |first=Paul |title=Curiosity breaks rock to reveal dazzling white interior |url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-21340279 |date=March 19, 2013 |publisher=BBC |accessdate=March 19, 2013}}</ref><ref name="MSN-20130120">{{cite web |author=Staff |title=Red planet coughs up a white rock, and scientists freak out |url=http://now.msn.com/white-mars-rock-called-tintina-found-by-curiosity-rover |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130323164757/http://now.msn.com/white-mars-rock-called-tintina-found-by-curiosity-rover |archivedate=March 23, 2013 |date=March 20, 2013 |work=[[MSN]] |accessdate=March 20, 2013}}</ref>. Ровердагы [[Curiosity (ровер)#Нейтроннарның Динамик Альбедосы (НДА)|нейтроннарның динамик альбедосы (НДА) коралы]] ярдәмендә башкарылган анализ ровер ''[[Брэдбери Лендинг]]'' дигән җирдән ''[[Гленелг (Марс)|Гленелг]]'' дигән җирнең ''Йелоунайф бэй'' исемле өлкәсенә күчкәндә җир астында, 60 сантиметр тирәнлектә, җир асты сулары булуын ачыклады<ref name="NASA-20130318" />. [[2015 ел]]ның [[28 сентябрь|28 сентябрендә]] НАСА, кайбер тау битләренең караңгырак буй-буй сырлар булып күренгән өлешләрен [[спектрометр]] ярдәмендә анализлауга нигезләнеп, ул тау битләрендә [[тозлы су]] агынтылары табылуы турында хәбәр итә<ref>{{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=bDv4FRHI3J8&ab_channel=NASA.govVideo |title=NASA News Conference: Evidence of Liquid Water on Today’s Mars |date=September 28, 2015 |accessdate=September 28, 2015 |website= |publisher=NASA }}</ref><ref>{{cite web |title=NASA Confirms Evidence That Liquid Water Flows on Today’s Mars |url=http://www.nasa.gov/press-release/nasa-confirms-evidence-that-liquid-water-flows-on-today-s-mars |publisher=NASA |accessdate=September 28, 2015}}</ref><ref name='Ojhaetal2015'>{{cite journal |last=Ojha |first=L. |last2=Wilhelm |first2=M. B. |last3=Murchie |first3=S. L. |last4=McEwen |first4=A. S. |last5=Wray |first5=J. J. |last6=Hanley |first6=J. |last7=Massé |first7=M. |last8=Chojnacki |first8=M. |date=2015 |title=Spectral evidence for hydrated salts in recurring slope lineae on Mars |journal=Nature Geoscience |doi=10.1038/ngeo2546|bibcode = 2015NatGe...8..829O |volume=8 |pages=829–832}}</ref>. Әлеге күзәтүләр әйтеп үтелгән буй-буй сырларның хасил булу сәбәбен җир астында, бик сайда агучы су агымнарында күргән гипотезаның дөрес икәнен аңлата. Андый гипотеза буй-буй сырларның барлыкка килү вакыты — җылы айлар — һәм үсеш тизлегенә нигезләнеп туган була<ref name=SeasonalFlows>{{cite journal |last1=McEwen |first1=Alfred |last2=Lujendra |first2=Ojha |last3=Dundas |first3=Colin |last4=Mattson |first4=Sarah |last5=Bryne |first5=S |last6=Wray |first6=J |last7=Cull |first7=Selby |last8=Murchie |first8=Scott |last9=Thomas |first9=Nicholas|last10=Gulick|first10=Virginia |title=Seasonal Flows On Warm Martian Slopes. |journal=Science |date=August 5, 2011 |volume=333 |issue=6043 |pages=743–743 |doi=10.1126/science.1204816 |pmid=21817049 bibcode = 2011Sci...333..740M }}</ref>. Ул буй-буй сырлар эчендә гидратлашкан тозлар — кристалларында су молекулалары булган перхлоратлар бар<ref>{{cite web |title=NASA Finds 'Definitive' Liquid Water on Mars |url=http://news.nationalgeographic.com/2015/09/150928-mars-liquid-water-confirmed-surface-streaks-space-astronomy/ |website=National Geographic News |accessdate=September 29, 2015 |first=Nadia |last=Drake |first2=National Geographic PUBLISHED September |last2=28}}</ref> Марста җәй һәм температура -23 Цельсий градусыннан югарырак булганда, ул сырлар тауга түбән юнәлештә үсәләр (җир астыннан су агу аркасында), салкынрак һава булганда исә үсүдән туктыйлар<ref>{{cite web |title=Water Flows on Mars Today, NASA Announces |url=http://www.scientificamerican.com/article/water-flows-on-mars-today-nasa-announces/ |accessdate=September 29, 2015 |first=Clara |last=Moskowitz}}</ref>.

Марсның төньягындагы уйсулыкларда элек берничә йөз метр тирән океан булган дип уйлаучы галимнәр бар, әмма бу фикер каршылыклы фикер булып кала бирә<ref name=Head1999 />. [[2015 ел]]ның [[март]] аенда ул фаразланган океанның Җирдәге [[Төньяк Боз океаны]] зурлыгында булган булуы мөмкин дигән фикер әйтелә. Бу фикер хәзерге Марс атмосферасындагы суның [[дейтерий]]га чагыштырмасның шул ук матдәләрнең Җирдәге чагыштырмасы белән чагыштыруга нигезләнгән. Марста Җиргә караганда сигез тапкыр күбрәк дейтерий бар, бу элек Марста су күпкә күбрәк булганы хакында сөйли. ''Curiosity'' роверыннан алынган нәтиҗәләр [[Гейл кратеры]]нда дейтерийның өлеше югары булуын ачыклады, әмма шулай да ул кратерда элек океан булган икән дип әйтерлек дәрәҗәдә югары түгел. Башка галимнәр исә бу нәтиҗәләр расланмаган икәнен искәртә, һәм Марс планетасының климат модельләре элек планета сыек сулы сулыклар сакларлык дәрәҗәдә җылы булганын күрсәтмәделәр икәне хакында яза<ref name="NYT-20150305">{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2015/03/06/science/mars-had-an-ocean-scientists-say-pointing-to-new-data.html |title=Mars Had an Ocean, Scientists Say, Pointing to New Data |work=[[The New York Times]] |last=Kaufman |first=Marc |date=March 5, 2015 |accessdate=March 5, 2015}}</ref>.

==== Котып бүрекләре ====

{{multiple image
| align = right
| direction = vertical
| width = 150
| image1 = Martian north polar cap.jpg
| caption1 = Төньяк котып боз бүреге, җәй башында (1999)
| image2 = South Polar Cap of Mars during Martian South summer 2000.jpg
| caption2 = Көньяк котып боз бүреге, җәй уртасы (2000)
}}

Марсның ике даими котып боз бүреге бар. Котыпта кыш булганда, ул котып, планета өслеген суытып һәм атмосфераның 25-30 процентын тәшкил иткән [[углерод диоксиды]]ның (CO<sub>2</sub>) [[коры боз]] кисәкләренә [[десублимация]]сенә, ягъни газ халәтеннән каты халәткә күчүенә сәбәпче булып, тоташ караңгылыкта ята<ref name=icarus169 />. Котыпларга янәдән кояш нурлары ирешкәч, ул коры бозлар кире газ халәтенә күчәләр, ягъни [[сублимация]]ләнәр. Бу процесс котыплар тирәсендә сәгатенә 400 км тизлек белән исүче җилләр барлыкка килүгә китерә. Ул сезонлы җилләр исә зур микъдарда тузан һәм бу, ягъни су парларын хәрәкәткә китерәләр һәм Җирдәге кебек бәс һәм [[каурыйсыман болыт]]лар хасил булуына сәбәпче булалар. [[2004 ел]]да ''[[Opportunity роверы]]'' шундый су-боз болытларын рәсемгә төшереп алган иде<ref name="clouds" />.

Ике котыптагы бүрекләр дә башлыча (70%) боз хәлендәге судан тора. Төньяк ярымшарда, ул ярымшарда кыш булганда, туңган углерод диоксиды якынча 1 метр калынлыгындагы чагыштырмача юка бер катлам булып җыела, көньяк котыпның исә якынча 8 метр калынлыгындагы даими бер коры боз (CO<sub>2</sub> бозы дип аңларга кирәк) катламы бар. Ул көньяк котыпның даими боз катламында сай, тигез төпле, күбрәк түгәрәк, швейцар пәйнир-сырындагы тишекләрне хәтерләтүче бихисап чокырлар күренә. Ул чокырларның һәр ел саен берничә метрга киңәюе күзәтелә; бу факт көньяк котып өстендәге CO<sub>2</sub> катламының вакыт кичкән саен кимүен аңлата<ref name="malin2001">{{cite journal |author1=Malin, M.C. |author2=Caplinger, M.A. |author3=Davis, S.D. |date=2001 |title=Observational evidence for an active surface reservoir of solid carbon dioxide on Mars |journal=Science |volume=294 |pages=2146–8 |doi=10.1126/science.1066416 |url=http://www.mars.asu.edu/christensen/advancedmarsclass/malin_co2_science.pdf |bibcode=2001Sci...294.2146M |issue=5549 |pmid=11768358}}</ref>. Планетаның төньяк ярымшарында җәй булганда төньяк котып боз бүрегенең диаметры якынча 1000 километр була<ref name=mira /> һәм ул боз бүреге якынча 1,6 миллион км<sup>3</sup> боз саклый. Әгәр дә ул боз бүрек өстендә тигез булып җәелсә, аның калынлыгы 2 километр булыр иде<ref name="brown" /> (чагыштыру өчен: [[Гренландия боз калканы]]ндагы боз күләме 2,85 куб километрга тигез). Көньяк котып бүрегенең исә диаметры 350 километр һәм калынлыгы 2 километр<ref name="phillips" />. Көньяк котып бүрегендәге бозның һәм янәшә яткан тупланмаларның гомуми күләме 1,6 миллион куб километр дип бәяләнә<ref name=sci315 />. Котып бүрекләренең икесендә дә спираль [[трог]]лар (U хәрефе яки тагарак формасындагы профильле үзәннәр) бар. Боз эченә үтеп керә алучы ''[[SHARAD]]'' исемле радар ярдәмендә башкарылган анализ ул трогларның [[Кориолис көче]] нәтиҗәсендә исүче [[катабатик җил]] эше булуын күрсәтте<ref name="Onset and migration of spiral troughs on Mars revealed by orbital radar" /><ref name="Mystery Spirals on Mars Finally Explained" />.

Көньяк котып боз бүрегенә якын өлкәләрнең сезонлы туңуы җир өстендә 1 метр калынлыгындагы үтә күренмәле коры боз плитәләре хасил булуга сәбәп була. Яз килү белән, кояш нурлары ул боз астындагы җирне җылыта, һәм плитә астында сублимацияләнүче CO<sub>2</sub> газының басымы арта, нәтиҗәдә ул плитә башта кабара, һәм ахырда сына. Бу вакыйга кара базальт комы яки тузан белән буталган CO<sub>2</sub> газының боздан [[Марс гейзеры|гейзер кебек]] бәреп чыгуына китерә. Бу процесс тиз уза һәм берничә көн, атна я ай аралыгында күзәтелә. Плитәнең астыннан гейзер бәреп чыккан җиргә китүче газ боз астында үрмәкүч пәрәвезенә охшаган радиаль каналлар хасил итә. Бу процесс бер тишектән бәреп чыккан су агынтылары тарафыннан формалашкан эрозия процессының кире эквиваленты булып тора<ref name=2006-100 /><ref name=Kieffer2000 /><ref name=Portyankina /><ref name=Hugh2006 />.

=== Географиясе һәм өслегендәге үзенчәлекләрнең исемнәре ===

[[File:Mars topography (MOLA dataset) with poles HiRes.jpg|thumb|''Марс Орбитер'' космик аппаратында урнашкан [[Mars Orbiter Laser Altimeter]] дип аталучы җиһаз ярдәмендә төзелгән топографик харита. Планетаның көньяк ярымшарында калкулыклар (кызыл һәм оранж төсләр), төньяк ярымшарында исә уйсулыклар (зәңгәр төс) өстенлек итә. Вулканик платолар төньяк үзәнлекләрне берничә өлкәгә аера, калкулыкларда берничә зур бәрмә кратер күреп була.]]

[[File:PIA11176 - A Recent Cluster of Impacts.jpg|thumb|Бу Марстагы яңа бәрмә кратерлар [[2008 ел|2008]] белән [[2014 ел]]лар арасында хасил булган. Орбитадагы иярченнән төшерелгән рәсем]]

Беренче чиратта [[Ай]] картасын төзүчеләр буларак билгеле булсалар да, [[Йоһанн Һайнрих Мәдлер]] һәм [[Вилһелм Беер]] беренче "ареограф" булалар һәм Айга кагылышлы гына түгел, Марска кагылышлы хариталар да төзиләр. Эшләрен алар Марс өслегендә күренгән күпчелек үзенчәлекләрнең үзгәрмәс булуын ачыклаудан һәм планетаның әйләнү периодын төгәлрәк билгеләүдән башлый. [[1840 ел]]да Мәдлер унъеллык күзәтүләрне берләштерә һәм Марсның беренче харитасын төзи. Харитадагы өлкәләргә исемнәр бирү урынына, Беер һәм Мәдлер аларны хәрефләр белән генә билгелиләр; әйтик, Меридиан култыгы (''Sinus Meridiani'') "''a''" хәрефен ала<ref name=sheehan_ch04 />.

Хәзерге заманда Марстагы үзенчәлекләргә бирелүче исемнәр төрле чыганаклардан алына. [[Марста классик альбедо үзенчәлекләре|Альбедо үзенчәлекләренең]] исемнәре классик мифологиядән килә. 60 чакрымнан зуррак булган кратерлар мәрһүм галим, язучы һәм Марсны өйрәнүгә өлеш керткән башка шәхесләр исемен йөртә. 60 километрдан кечерәк кратерлар исә халык саны 100 меңнән азрак булган шәһәр һәм авыл исемнәре белән атала. Зур үзәннәр төрле телләрдәге "Марс" һәм "йолдыз" сүзләре белән исемләнә; кечкенә үзәннәргә Җирдәге елга исемнәре бирелә<ref name="usgs" />.

Зур [[альбедо]] үзенчәлекләренең шактыеның беренчел исемнәре шул килеш кала бирә, әмма еш кына ул исемнәр үзенчәлекләрнең табигате хакында яңа ачылган мәгълүматны чагылдыручы исемнәр белән алыштырыла. Мәсәлән, ''Nix Olympica'' (Олимп карлары) хәзер ''Olympus Mons'' (Олимп тавы) дип атала<ref name=viking_1950_2000 />. Марсның өслеге, Җирдән караганда төрле альбедолы булуына күрә, ике төрле өлкәгә бүленә. Тузан һәм кызыл тимер оксидларына бай ком белән капланган ачыграк төстәге өлкәләр элек Марс "кыйтгалары" дип саналганнар һәм [[Arabia Terra|''Arabia Terra'']] (Гарәпстан җире) һәм [[Amazonis Planitia|''Amazonis Planitia'']] (Амазоннар үзәнлеге) кебек исемнәр алганнар. Марс өслегендәге караңгы өлкәләр элек диңгез дип исәпләнгәннәр, шул сәбәпле алар ''[[Mare Erythraeum]]'' (латинча ''Эритрея диңгезе''), ''[[Mare Sirenum]]'' (латинча ''[[Сирена]]лар диңгезе'') һәм ''[[Aurorae Sinus]]'' (латинча ''Аврора (таң) култыгы'') дип исемләнгән. Җирдән күренгән иң караңгы үзенчәлек — [[Зур Сирт]] платосы ({{lang-lat|Syrtis Major Planum}})<ref name=seds_huygens />. Даими төньяк котып боз бүреге [[Planum Boreum]] дип, көньяк боз бүреге исә [[Planum Australe|''Planum Australe'']] дип атала.

Марсның экваторы аның әйләнүенә күрә билгеләнә, әмма аның [[Нуленче меридианы]], Җирдә [[Гринвич]] сайланган кебек, очраклы бер нокта сайлап билгеләнә. Мәдлер һәм Беер [[1830 ел]]да үзләре төзегән Марсның беренче хариталарында шундый бер сызык сайлыйлар. [[Маринер 9]] космик корабы [[1972 ел]]да Марсның күпсанлы сурәтләрен кайтаргач, [[Sinus Meridiani|''Sinus Meridiani'']]'да ("Урта култык" я дә "Меридиан култыгы") урнашкан кечкенә бер кратер (соңрак [[Эйри-0]] кратеры дип атала), Мәдлер һәм Беер сайлаган оригиналь нуленче меридиан белән тәңгәл килсен өчен, 0,0° озынлык билгеләмәсе итеп сайлана<ref name=archinal_caplinger />.

Марсның океаны булмаганлыктан (бу сәбәпле аның "[[диңгез өсте тигезлеге]]" дә юк), чагыштыру өчен 0 биеклегендә диелгән бер урын сайларга кирәк була; бу урын — Җирдәге [[геоид]]ка охшаш рәвештә — Марсның ''ареоиды'' дип атала<ref name=NASAMola2007 /> (Җир грекча "Гео" булса, Марс исә "Арес" дип атала). Нуль биеклеге дип атмосфера басымы 610,5 Паскаль (6,105 миллибар) булган биеклек билгеләнгән<ref name=pers66 />. Бу басым суның [[өчлек ноктасына]] туры килә, һәм Җирдәге диңгез өсте тигезлегендә булган басымның якынча 0,6 процентына тигез (0,006 атмосфер)<ref name=lunine99 />. Гамәлдә хәзер бу биеклек иярченнәрдән килгән гравитация көченең үлчәмнәреннән чыгып билгеләнә.

==== Дүртпочмакларының харитасы ====

Харита төзегәндә, [[Америка Кушма Штатларының Геология Хезмәте]] Марс өслеген 30 "[[Дүртпочмак (география)|дүртпочмакка]]" бүлә. Һәркайсының исеме ул дүртпочмакта урнашкан мөһим бер физиографик үзенчәлеккә карап бирелгән<ref name="mapping mars"/><ref>{{cite web |url=http://ralphaeschliman.com/id30.htm |title=Online Atlas of Mars |work=Ralphaeschliman.com |accessdate=December 16, 2012 |archivedate=2013-05-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130505042300/http://ralphaeschliman.com/id30.htm }}</ref>. Ул дүртпочмакларны түбәндәге интерактив харитада күреп һәм ачып карап булачак.

{{clear}}
{{Mars Quads - By Name}}
{{clear}}

==== Кратерлар топологиясе ====

[[File:PIA15038 Spirit Lander and Bonneville Crater in Color.jpg|thumb|Бонневиль кратеры һәм ''Спирит'' роверының җиргә иңү модуле]]

Марс топографиясенең [[Марс дихотомиясе|дихотомиясе]] күзгә бәрелә — лава ташкыннары тарафыннан тигезләнгән төньяк ярымшардагы үзәнлекләр, борынгы кратерлар белән яргаланган һәм батынкылыклары күп булган көньяк калкулыклардан аерылып тора. [[2008 ел]]дагы бер тикшеренү [[1980 ел]]да ук тәкъдим ителгән теориягә дәлилләр китерде, ул теориягә күрә, 4 миллиард ел элек, Марсның төньяк ярымшарына [[Ай]]ның уннан береннән алып өчтән икесенә кадәр зурлыктагы бер җисем килеп бәрелгән. Әгәр дә әлеге теория расланса, Марсның төньяк ярымшары буе 10600 километр һәм иңе 8500 километр булган бер [[бәрмә кратер]] урнашкан җиргә әйләнә дигән сүз. Бу мәйдан якынча Европа, Азия һәм Австралия берлектә ия булган мәйданга тигез, һәм әлегә кадәр Кояш системасында иң зур бәрмә кратер саналган Айдагы [[Көньяк котып–Эйткен бассейны]] мәйданыннан да зуррак<ref name=northcratersn /><ref name=northcraterguard />.

[[File:PIA18381-Mars-FreshAsteroidImpact2012-Before27March-After28March.jpg|thumb|left|Марста, {{coord|3.34|N|219.38|E|globe:Mars}} координаталарында, яңа гына хасил булган [[астероид]] бәрелү эзе. Бу бер үк урынның "башта һәм соңыннан" төшерелгән сурәтләре, [[Mars Reconnaissance орбитеры]] тарафыннан [[2012 ел]]ның, ярашлы рәвештә, [[27 март|27]] һәм [[28 март]] көне төшерелгән<ref name="NASA-20140522">{{cite web |last=Webster |first=Guy |last2=Brown |first2=Dwayne |title=NASA Mars Weathercam Helps Find Big New Crater |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-162 |date=May 22, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=May 22, 2014}}</ref>.]]

Марс күпсанлы бәрмә кратерлар белән яргаланган: барлыгы диаметры 5 километр я күбрәк булган 43000 кратер табылган<ref name=wright03 />. Расланганнырының иң зурысы — [[Hellas Planitia|Һеллас бәрмә кратеры]]; Җирдән караганда ачык күренүче ачык [[альбедо детале]]<ref name=ucar_geography />. Марсның кечерәк массасына күрә, башка берәр җисемнең Марс белән бәрелү ихтималы Җир белән бәрелү ихтималының якынча яртысын тәшкил итә. Марс [[астероидлар билбавы]]на якынрак урнашкан, шул сәбәпле ул чыганактан килгән материаллар белән бәрелү ихтималы да арта. Марсның кыска периодлы, ягъни Юпитер орбитасы эчендә урнашкан, [[комета]]лар белән бәрелү ихтималы зуррак<ref name=emp9 />. Моңа карамастан, Ай белән чагыштырганда, Марста кратерлар саны әзрәк. Сәбәбе — Марсның атмосферасы кечкенә метеоритларга каршы саклау функциясен үти. Моннан тыш, кайбер кратерлар соңыннан эрозиягә дучар булып югалган.

Марс кратерлары ул кратерларны хасил иткән метеор Марска сугылгач Марс туфрагы юешләнгән икәнен күрсәтүче морфологиягә ия була ала<ref name=emp45 />.

==== Вулканнар ====

[[File:Olympus Mons alt.jpg|thumb|[[Olympus Mons|Олимпның]] [[Viking 1]] орбитерыннан күренеше. Вулкан һәм аның тирәсендәге кабарынкылыкның киңлеге якынча 550 км.]]

[[Калкан вулканы]] [[Olympus Mons|''Olympus Mons'']] ("Олимп тавы") [[Фарсис]] исемле бер калкулыклар өлкәсендә урнашкан сүнгән бер вулкан. Ул өлкәдә башка янар таулар да бар. Олимп тавы [[Эверест]] тавыннан якынча өч тапкыр биегрәк (чагыштыру өчен — соңгысының биеклеге 8.8 километр)<ref name=scsdes49 />. Ничек үлчәнүенә карап, ул Кояш системасында иң биек я дә икенче иң биек тау. Төрле чыганаклар тауның биеклеге дип 21 километр белән 27 километр арасындагы төрле саннарны атый<ref>{{cite web |url=http://www.mountainprofessor.com/olympus-mons.html |title=Olympus Mons |work=mountainprofessor.com}}</ref><ref name=glenday09 />.

==== Тектоник җирләр ====

[[File:016vallesmarineris reduced0.25.jpg|thumb|left|[[Valles Marineris]] (''[[2001 Mars Odyssey]]'')]]

[[Valles Marineris]] исемле зур каньон ([[латинча]] "[[Маринер программасы|Маринер]] үзәннәре" дигән сүз) 4000 чакрым озынлыгында һәм 7 чакрымга кадәр тирәнлектә. Маринер үзәннәренең озынлыгы Европаның озынлыгына я дә планета әйләнәсенең биштән беренә бәрабәр. Чагыштыру өчен, Җирдәге [[Бөек каньон]]ны атап була — аның озынлыгы нибары 446 чакрым һәм тирәнлеге дә якынча 2 чакрым гына. Маринер үзәне [[Фарсис]] өлкәсендәге кабару аркасында формалашкан, ул кабару Маринер өлкәсендәге кабыкның сынуына китергән. [[2012 ел]]да Маринер үзәненең бер [[грабен]] гына түгел, ә ике плитә ялганган урын булуы хакындагы фикер әйтелә. Бу чыннан да шулай булса, Марс ике [[тектоник плитә]]ле корылышка ия дигән сүз<ref name="tectonic">{{cite web |url=http://newsroom.ucla.edu/portal/ucla/ucla-scientist-discovers-plate-237303.aspx |title=UCLA scientist discovers plate tectonics on Mars |publisher=UCLA |work= |date=August 9, 2012 |accessdate=August 13, 2012 |author=Wolpert, Stuart |archivedate=2012-08-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120812215548/http://newsroom.ucla.edu/portal/ucla/ucla-scientist-discovers-plate-237303.aspx }}</ref><ref name="Lin, An">{{cite journal |last=Lin |first=An |title=Structural analysis of the Valles Marineris fault zone: Possible evidence for large-scale strike-slip faulting on Mars |journal=Lithosphere |volume=4 |issue=4 |pages=286–330 |date=June 4, 2012 |url=http://lithosphere.gsapubs.org/content/4/4/286.abstract |doi=10.1130/L192.1 |accessdate=October 2, 2012 |bibcode=2012Lsphe...4..286Y}}</ref>.

==== Мәгарәләр ====

NASA'ның [[2001 Mars Odyssey|Марс Одиссей]] орбитерындагы [[термаль эмиссияне рәсемгә алу системасы]] (THEMIS) төшергән рәсемнәр [[Arsia Mons|Арсиа тавы]] исемле янар тау сыртларында җиде мәгарә авызы бар икәнен күрсәтте<ref name=cushing_titus_wynn07 />. Ул мәгарәләргә аларны ачучыларның хатыннары исемнәре бирелгән, һәм алар барысы бергә "җиде сеңел" исеме астында билгеле<ref name=nau070328 />. Мәгарә авызлары 100 метрдан алып 252 метрга кадәр киң, тирәнлекләре исә кимендә 73-96 метр дип уйланыла. Яктылык күпчелек мәгарәләрнең төбенә кадәр җитмәгәч, тәгаен әйтеп булмый – аларның тирәнлекләре алдагы җөмләдә китерелгән кыйммәтләрдән зуррак булуы һәм мәгарәләрнең җир астында киңәюләре дә бар. Бу мөмкинлек мәгарәләрнең "Дина" исемлесенә генә кагылмый — аның төбе күренә һәм тирәнлеге 130 метр икәне төгәл билгеле. Бу мәгарәләрнең эче микрометеоритлардан, ультрафиолет радиациядән, [[кояштагы кабыну]]лардан һәм планета өслеген бомбалаучы югары энергияле кисәкчекләрдән сакланган булырга мөмкин — башкача әйткәндә, шушы җиде мәгарә эче Марста тереклекнең гади формалары яши алырлык бердәнбер урын булырга мөмкин<ref name=bbc070317 />.

=== Атмосферасы ===

[[File:Mars atmosphere 2.jpg|thumb|upright|Марсның сирәк атмосферасы, офыкта күренгәнчә]]

Күпсанлы астероидлар сугылу аркасындамы<ref>{{cite web |url=http://www.wired.com/2011/01/mars-dynamo-death/ |title=Multiple Asteroid Strikes May Have Killed Mars's Magnetic Field |date=January 20, 2011 |work=WIRED|accessdate=18 February 2017}}</ref>, Марс үзенең [[магнитосфера]]сын 4 миллиард ел элек җуйган<ref name="swind" />. Моның нәтиҗәсендә [[кояш җиле]] Марс [[ионосфера]]сына турыдан-туры йогынты ясап, аның тышкы өлешендәге атомнарны кубара һәм атмосфера тыгызлыгын киметә. Һәм [[Mars Global Surveyor|''Mars Global Surveyor'']] аппараты, һәм [[Mars Express|''Mars Express'']] аппараты Марс артыннан космоста бер эз булып калучы ионлашкан атмосфера кисәкчекләрен таптылар<ref name="swind" /><ref name="swind2" />, һәм бу атмосфера югалуын [[MAVEN]] орбиталь аппараты өйрәнә. Җир белән чагыштырганда, Марсның [[атмосфера]]сы бик сыек, ягъни сирәк. Бүгенге көндә Марстагы [[атмосфера басымы]] [[Олимп тавы (Марс)|Олимп тавында]] күзәтелгән 30 [[паскаль]]дан (0.030 [[килопаскаль]]) алып, [[Эллада тигезлеге]]ндә күзәтелгән 1115 паскальга (1,155 килопаскаль) кадәр; планета өслегендәге уртача басым исә 600 паскаль (0,60 килопаскаль)<ref name=bolonkin09 />. Марстагы иң югары атмосфера тыгызлыгы да Җир өстеннән 35 километр биеклектә табылган атмосфера тыгызлыгына гына тигез<ref name=atkinson07 />. Нәтиҗәдә планета өслегендәге уртача атмосфера басымы Җирдәгенең (101,3 килопаскаль) 0,6 проценты гына. Атмосфераның [[шкала биеклеге]]<ref group="и">Шкала биеклеге ({{lang-en|scale height}}) – атмосфера басымы <math>e</math> тапкыр ([[натураль логарифм]] нигезе) үзгәрсен өчен күтәрелергә я төшәргә кирәк булган ераклык.</ref> якынча 10,8 километр<ref name=carr06 />, ягъни Җирнең шкала биеклегеннән зуррак (6 километр). Моның сәбәбе — Марс өслегендәге гравитация көченең Җирдәге гравитация көченең нибары 38 процентын тәшкил итүендә. Бу эффект Марсның түбәнрәк температурасы һәм 50% югарырак уртача молекуляр авырлыгы белән баланслана.

Марс атмосферасы якынча 96% [[углерод диоксиды]]ннан, 1,93% [[аргон]]нан, 1,89% [[азот]]тан һәм берникадәр [[кислород]] белән судан тора<ref name="nssdc" /><ref name=Abundance>{{cite web |url=http://www.sciencemag.org/content/341/6143/263.abstract |title=Abundance and Isotopic Composition of Gases in the Martian Atmosphere from the Curiosity Rover |work=Sciencemag.org |date=July 19, 2013 |accessdate=03 March 2017}}</ref>. Атмосферасы бик тузанлы, составындә диаметрлары 1,5 [[микрометр]] булган кисәкчекләр бар. Бу тузан кисәкчекләре аркасында Марс күге Марстан караганда җирән-көрән ({{lang-en|tawny}}) төстә була<ref name="dusty" />. Әмма [[тимер оксиды]] кисәкчекләре күп булса, [[ал]] төскә дә керә ала<ref name="Rees2012" />.

[[File:PIA19088-MarsCuriosityRover-MethaneSource-20141216.png|thumb|left|Марстагы [[метан]]ның (CH<sub>4</sub>) ихтимал чыганаклары һәм чыгу юллары.]]

Марс атмосферасында бер миллиардта утыз кисәкчә микъдарында [[метан]] табыла<ref name="methane-me" /><ref name="methane" />. Ул озын шлейфлар булып тарала, һәм анализлар аның төрле дискрет, ягъни бер-берсенә күрше булмаган өлкәләрдән чыгуын күрсәтә. Төньяк ярымшарда җәй уртасы булганда, шлейфларның зуррагы 19000 тонна метан саклаганы билгеле, чыганак көче секундына 0,6 килограм дип бәяләнә<ref name=plumes /><ref name=hand08 />. Анализлар ике чыганакка ишарә итәләр, берсенең үзәге {{Coord|30|N|260|W|globe:Mars}} координаталарында, икенчесенеке — {{Coord|0|N|310|W|globe:Mars}} тирәсендә<ref name=plumes />. Марс елына 270 тонна метан "җитештерә" дип фаразлана<ref name=plumes /><ref name="results" />.

Марс атмосферасында метан, таркалганчыга кадәр, чикләнгән вакыт кына тора ала&nbsp;— аның "гомер озынлыгы" 0,6 ел белән 4 ел арасында дип бәяләнә<ref name=plumes /><ref name=nature460 />. Метанның шундый кыска гомерле булуына карамастан планетада очравы ул газның даими чыганагы булырга тиеш дигәнне аңлата. [[Вулканизм|Вулканик]] активлык, [[комета]]лар тәэсире һәм [[метаноген]] [[микроорганизм]]нар ихтимал чыганаклар арасында. Метан су, углерод диоксиды һәм Марста күп булган оливин минералы белән бәйле ''[[серпентинит|серпентинлашу]]'' исемле гайре биологик бер процесс нәтиҗәсендә дә барлыкка килә ала<ref name="olivine" />.

[[File:PIA18613-MarsMAVEN-Atmosphere-3UV-Views-20141014.jpg|thumb|300px|Марсның галәмгә [[Марс атмосферасы|очып китүче атмосферасы]] ([[углерод]], [[кислород]] һәм [[водород]]) [[MAVEN]] аппараты төшергән [[ультрафиолет-оптик спетроскопия|ультрафиолет сурәттә]]<ref name="NASA-20141014-NJ">{{cite web |last=Jones |first=Nancy |last2=Steigerwald |first2=Bill |last3=Brown |first3=Dwayne |last4=Webster |first4=Guy |title=NASA Mission Provides Its First Look at Martian Upper Atmosphere |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-351 |date=October 14, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=October 15, 2014}}</ref>]]

[[2012 ел]]ның [[август]]ында Марска иңгән ''[[Кьюриосити роверы]]'' метанның төрле изотопологлары арасында аера алучы үлчәүләр башкара ала<ref>{{cite web |url=http://www.astrobio.net/news/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=2765&mode=thread&order=0&thold=0 |title=Making Sense of Mars Methane |accessdate=October 8, 2008 |last=Tenenbaum |first=David |date=June 9, 2008 |work=Astrobiology Magazine |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080923195833/http://astrobio.net/news/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=2765&mode=thread&order=0&thold=0 |archivedate=September 23, 2008 |deadurl=no}}</ref>, әмма миссиянең максаты Марстагы метанның чыганагы микроорганизмнармы икәнен ачыклау булса да, андый микроорганизмнар булган тәкъдирдә дә, алар тирәндә булырга тиеш — ровер ирешә алмаслык тирәнлектә<ref>{{cite news |first=Bill |last=Steigerwald |title=Martian Methane Reveals the Red Planet is not a Dead Planet |date=January 15, 2009 |publisher=NASA |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/marsmethane.html |work=NASA's Goddard Space Flight Center |pages= |accessdate=January 24, 2009 |language= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090117141425/http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/marsmethane.html |archivedate=January 17, 2009 |deadurl=no}}</ref>. [[Көйләнә алучы лазер спектрометры]] ярдәмендә башкарылган беренче үлчәүләр ул үлчәү башкарылган җирдә һәм вакытта метанның микъдары миллиардта биш кисәкчәдән әзрәк икәнен күрсәтте<ref>{{cite web |url=http://www.ustream.tv/nasajpl |title=Mars Curiosity Rover News Telecon |date=November 2, 2012}}</ref><ref name="Science-20121102">{{cite web |last=Kerr |first=Richard A. |title=Curiosity Finds Methane on Mars, or Not |url=http://news.sciencemag.org/sciencenow/2012/11/curiosity-finds-methane-on-mars-.html |date=November 2, 2012 |publisher=[[Science (journal)]] |accessdate=November 3, 2012}}</ref><ref name="Space-20121102">{{cite web |last=Wall |first=Mike |title=Curiosity Rover Finds No Methane on Mars —Yet |url=http://www.space.com/18333-mars-rover-curiosity-methane-measurements.html |date=November 2, 2012 |publisher=[[Space.com]] |accessdate=November 3, 2012}}</ref><ref name="NYT-20121102">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Hope of Methane on Mars Fades |url=https://www.nytimes.com/2012/11/03/science/space/hopes-for-methane-on-mars-deflated.html |date=November 2, 2012 |publisher=New York Times |accessdate=November 3, 2012}}</ref>. [[2013 ел]]ның [[19 сентябрь|19 сентябрендә]] НАСА галимнәре, Кьюриосити роверы башкарган соңгырак үлчәүләргә нигезләнеп, [[атмосферик метан]]ның табылмавы турында хәбәр итте<ref name="SJ-20130919">{{cite journal |last1=Webster |first1=Christopher R. |last2=Mahaffy |first2=Paul R. |last3=Atreya |first3=Sushil K. |last4=Flesch |first4=Gregory J. |last5=Farley |first5=Kenneth A. |title=Low Upper Limit to Methane Abundance on Mars |url=http://www.sciencemag.org/content/early/2013/09/18/science.1242902.abstract |date=September 19, 2013 |journal=[[Science (journal)|Science]] |doi=10.1126/science.1242902 |accessdate=September 19, 2013 |bibcode=2013Sci...342..355W |volume=342 |pages=355–357 |pmid=24051245}}</ref><ref name="SCI-20130919">{{cite journal |last=Cho |first=Adrian |title=Mars Rover Finds No Evidence of Burps and Farts |url=http://news.sciencemag.org/space/2013/09/mars-rover-finds-no-evidence-burps-and-farts |date=September 19, 2013 |work=[[Science (journal)|Science]] |accessdate=September 19, 2013}}</ref><ref name="NYT-20130919">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mars Rover Comes Up Empty in Search for Methane |url=https://www.nytimes.com/2013/09/20/science/space/mars-rover-comes-up-empty-in-search-for-methane.html |date=September 19, 2013 |work=[[New York Times]] |accessdate=September 19, 2013}}</ref>.

[[Һиндстан]] тарафыннан җибәрелгән [[Марс Орбитер миссиясе]] Марс атмосферасында метан эзләү белән мәшгуль<ref name="payload">{{cite web |url=http://isro.org/pslv-c25-mars-orbiter-mission/payloads |title=Mars Orbiter Mission – Payloads |accessdate=December 23, 2014 |date=December 2014 |work=Indian Space Research Organisation (ISRO) |publisher=[[ISRO]] |archivedate=2014-12-23 |archiveurl=https://archive.today/20141223191607/http://isro.org/pslv-c25-mars-orbiter-mission/payloads }}</ref>. [[2016 ел]]да җибәрелергә тиеш булган [[ExoMars Trace Gas орбитеры|''ExoMars Trace Gas'' орбитеры]] да метанны һәм метан таркалгач барлыкка килүче [[формальдегид]] һәм [[метанол]] кебек маддәләрне өйрәнәчәк дип уйланыла<ref name=Mustard>Mustard, Jack (July 9, 2009) [http://www.lpi.usra.edu/pss/july2009/presentations/05MEPAG.pdf MEPAG Report to the Planetary Science Subcommittee]. lpi.usra.edu. p. 3</ref>.

[[2014 ел]]ның [[16 декабрь|16 декабрендә]] НАСА, ''Кьюриосити'' роверы [[Марс атмосферасы]]ндагы [[метан]] микдарының "кинәттән 10 тапкыр артуын" ачыклады дип хәбәр итә. "20 ай эчендә алынган дистәләгән" үлчәүләр [[2013 ел]]ның ахырында һәм [[2014 ел]]ның башында атмосферадагы метанның артуын һәм "атмосферада уртача бер миллиард кисәкчәдә 7 кисәкчә метан булуын күрсәтә". Аннан әүвәл һәм аннан соң башкарылган үлчәүләрнең уртача кыйммәте бу санның уннан бере тирәсендә генә була<ref name="NASA-20141216-GW">{{cite web |last=Webster |first=Guy |last2=Neal-Jones |first2=Nancy |last3=Brown |first3=Dwayne |title=NASA Rover Finds Active and Ancient Organic Chemistry on Mars |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2014-432 |date=December 16, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=December 16, 2014}}</ref><ref name="NYT-20141216-KC">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title='A Great Moment': Rover Finds Clue That Mars May Harbor Life |url=https://www.nytimes.com/2014/12/17/science/a-new-clue-in-the-search-for-life-on-mars.html |date=December 16, 2014 |work=[[New York Times]] |accessdate=December 16, 2014}}</ref>.

Марс Экспресс иярчене тарафыннан Марста [[аммиак]] та табыла, әмма ул маддәнең кыска гомере аркасында аның ни сәбәпле барлыкка килүе ачык түгел<ref name="davidw" />. Марс атмосферасында аммиак стабиль түгел һәм берничә сәгать эчендә таркала. Аммиакның чыганагы вулкан эшчәнлеге булырга мөмкин<ref name=davidw />.

==== Котып балкышы ====

[[1994 ел]]да Европа космик агентлыгының [[Марс Экспресс]] аппараты көньяк ярымшардагы "магнит зонтларыннан" чыгучы ультрафиолет балкыш таба. Марсның атмосферага үтеп керүче корылмалы кисәкчекләрне юнәлтүче глобаль магнит кыры юк, әмма, башлыча көньяк ярымшарда, кулчатыр формасындагы берничә магнит кыры бар. Ул кырлар берничә миллиард ел элек юкка чыккан глобаль магнит кырының калдыклары булып торалар.

[[2014 ел]]ның [[декабрь]] ахырында НАСАның MAVEN космик аппараты Марсның төньяә ярымшарында киң таралган балкышлар таба, һәм төньяк киңлекнең 20-30 градусына түбән төшә. Балкыш хасил итүче кисәкчәләр Марс атмосферасына үтеп керәләр һәм 100 километрдан түбәнрәк биеклектә балкыш барлыкка китерәләр. Җир өстендәге балкышлар исә 100 километр белән 500 километр арасындагы биеклектә була. Кояш җилендәге магнетик кырлар Марсны бер япма кебек каплап ала, һәм аның "итәкләре" атмосферага салынып тора, һәм корылмалы кисәкчәләр Кояш җиленең магнит кыры сызыклары буенча атмосферага үтеп керә. Нәтиҗәдә авроралар магнетик кулчатырларның тышында да барлыкка килә<ref>{{cite web |title=Auroras on Mars – NASA Science |url=http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2015/11may_aurorasonmars/ |website=science.nasa.gov |accessdate=May 12, 2015}}</ref>.

[[2015 ел]]ның [[18 март]]ында НАСА [[Марс атмосферасы]]нда табигатләре тулысынча аңлашылып җитмәгән бер [[аврора]] һәм бер тузан болыты табылуы хакында хәбәр итә <ref name="NASA-20150318">{{cite web |last1=Brown |first1=Dwayne |last2=Neal-Jones |first2=Nancy |last3=Steigerwald |first3=Bill |last4=Scott |first4=Jim |url=http://www.nasa.gov/press/2015/march/nasa-spacecraft-detects-aurora-and-mysterious-dust-cloud-around-mars |title=NASA Spacecraft Detects Aurora and Mysterious Dust Cloud around Mars |publisher=NASA |id=Release 15-045 |date=March 18, 2015 |accessdate=March 18, 2015}}</ref>.

=== Климаты ===

{{multiple image
|align=left
|direction=vertical
|width=150
|image1=PIA16450-MarsDustStorm-20121118.jpg
|image2=PIA16454 Regional Dust Storm Weakening, Nov. 25, 2012.jpg
|caption1={{center|November 18, 2012}}
|caption2={{center|November 25, 2012}}
|header=Марста [[тузан штормы]]
|footer=[[Opportunity (ровер)|''Opportunity'']] һәм [[Curiosity (ровер)|''Curiosity'']] роверлары тамгаланган.}}

Кояш системасындагы бөтен планеталардан, Марстагы ел фасыллары Җир ел фасылларына иң ныкъ охшый. Моның сәбәбе — ике планетаның да күчәрләре бертөрле авыш булуда. Марс ел фасыллары Җир ел фасылларыннан якынча ике тапкыр озынрак, чөнки Марс Кояштан еракграк урнашканга Марстагы бер ел якынча Җирдәге ике ел кадәр.

Марс өслегендәге температура кыш көне котып боз бүрекләрендә күзәтелгән -143° Цельсийдан алып<ref name=cold>{{cite web |url=http://www.astronomycafe.net/qadir/q2681.html |title=What is the typical temperature on Mars? |work=Astronomycafe.net |accessdate=28 February 2017}}</ref>, җәй көне экваторда күзәтелгән 35° Цельсийга кадәр<ref name=hot>{{cite web |url=http://marsrover.nasa.gov/spotlight/20070612.html |title=Mars Exploration Rover Mission: Spotlight |work=Marsrover.nasa.gov |date=June 12, 2007 |accessdate=28 February 2017 |archivedate=2013-11-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131102112312/http://marsrover.nasa.gov/spotlight/20070612.html }}</ref>. Иң түбән температура белән иң югары температура арасындагы мондый зур аерманың сәбәпләре планетаның атмосферасы нәзек (шунлыктан ул Кояш җылысын күп итеп саклый алмый), атмосфера басымының түбән һәм Марс туфрагының [[күләми җылы сыйдырышлык|күләми җылы сыйдырышлыгы]] ({{lang-en|Volumetric heat capacity}}) түбән булуда<ref name=disc920901 />. Җир белән чагыштырганда, Марс Кояштан 1,52 тапкыр ераграк; нәтиҗәдә Марска Җиргә эләккән кояш нурларының 43 проценты кадәр генә кояш нурлары эләгә<ref name=disc920901 />.

Әгәр Марсның орбитасы Җир орбитасына охшаган булса, аның ел фасыллары Җир ел фасыллары кебек булыр иде, чөнки Марсның [[күчәр авышлыгы]] Җирнекенә охшаган. Марс орбитасының чагыштырмача югары [[Орбитаның эксцентриклыгы|эксцентриклыгының]] яки тышмәркәзлегенең әһәмиятле тәэсире бар. Көньяк ярымшарында җәй һәм төньяк ярымшарында кыш булганда Марс [[перигелий]]гә якын, көньяк ярымшарында кыш һәм төньяк ярымшарында җәй булганда исә [[афелий]]гә якын була. Моның нәтиҗәсе буларак, көньяк ярымшарда ел фасыллары көтелгәннән кискенрәк, төньяк ярымшарда исә көтелгәннән йомшаграк булалар. Көньяктагы җәйге температуралар төньяктагы эквивалент җәйге температуралардан 30 [[кельвин]]га (30&nbsp;°C; 54&nbsp;°F) кадәр җылырак була ала<ref name=goodman97 />.

Марс — Кояш системасында иң зур [[тузан бураны|тузан бураннарына]] сәхнә булучы планета. Ул бураннар төрле-төрле — кечкенә өлкә өстендә уйнаучы бураннардан алып, бөтен планетаны каплап алучы бураннарга кадәр. Бураннар күбрәк Марс Кояшка якын вакыт була. Аларның глобаль температураны арттырулары да күрсәтелде<ref name=philips01 />.

== Орбитасы һәм Кояш тирәли әйләнүе ==

[[File:Marsorbitsolarsystem.gif|thumb|right|upright|Марс Кояштан якынча 230 миллион километр ераклыкта урнашкан; аның әйләнү периоды 687 (Җирдәге) тәүлек тәшкил итә, кызыл төс белән күрсәтелгән. Җир орбитасы — зәңгәр төстә.]]

Марстан Кояшка кадәрге уртача ераклык 230 миллион километр тирәсе, планетаның Кояш тирәли әйләнү периоды 687 Җир тәүлеге тәшкил итә. Марстагы Кояш тәүлеге исә ([[сол]], Марсның бер тапкыр үз күчәре тирәсендә әйләнү вакыты) Җир тәүлегеннән берәз генә озаграк: 24 сәгать, 39 минут һәм 35.244 секунд<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=BnPE37Ms5awC&pg=PA600 |title=Mars: Prospective Energy and Material Resources |edition=illustrated |publisher=Springer Science & Business Media |first1=Viorel |last1=Badescu |page=600 |date=2009 |isbn=978-3-642-03629-3}}</ref>. Бер Марс елы 1,8809 Җир елына тигез, яки 1 ел, 320 көн һәм 18,2 сәгать<ref name="nssdc" />.

Марсның күчәр авышлыгы, аның [[орбита яссылыгы]]на карата, 25,19 дәрәҗә тәшкил итә. Бу сан Җирнең күчәр авышлыгына якын<ref name="nssdc" />. Моның нәтиҗәсе буларак, Җирдә булган кебек, Марста да ел фасыллары бар, әмма Марсның Кояш тирәли әйләнү вакыты Җирнекеннән ике тапкыр озынрак булганга, аның ел фасыллары да ике тапкыр озынрак. Хәзерге [[дәвердә]] Марсның [[төньяк котып|төньяк котыбының]] юнәлеше [[Денеб]] йолдызына якын<ref name=barlow08 />. Марс [[афелий|афелиен]] [[2010 ел]]ның мартында<ref name=mars2010 />, [[перигелий|перигелиен]] [[2011 ел]]ның [[март]]ында кичә. Аннан соңгы афелий [[2012 ел]]ның [[февраль|февралендә]]<ref name="Mars2011" /> һәм аннан соңгы перигелий [[2013 ел]]ның [[гыйнвар]]ында була<ref name="Mars2011" />.

Марс [[орбитаның эксцентриклыгы|орбитасының эксцентриклыгы (тышмәркәзлеге)]] чагыштырмача зур һәм якынча 0,09га тигез; Кояш системасындагы калган җиде планетадан [[Меркурий]] орбитасы гына зуррак эксцентриклыкка ия. Элек Марс орбитасының түгәрәгрәк, ягъни аның эксцентриклыгының түбәнрәк булганы билгеле. Бер мәлдә, моннан 1,35 миллион Җир елы әүвәл, Марс орбитасының эксцентриклыгы 0,002 гә тигез була — хәзерге көндәге Җир эксцентриклыгыннан күпкә түбәнрәк<ref name=mars_eccentricity />.

== Тереклек булу мөмкинлеге һәм тереклек эзләү ==

=== Тереклек эзләү ===

[[File:Mars Viking 11d128.png|thumb|left|Викинг 1 җиргә иңүче космик аппараты үзенең "кулы" ярдәмендә тестлар өчен туфрак үрнәкләрен ала]]

Планетаның яшәргә яраклылыгы хакындагы, ягъни планетада тормыш барлыкка килүгә мөмкинлек бирүче табигать шартлары булуы хакындагы бүгенге күзаллаулар өслегендә сыек су булган планеталарга өстенлек бирә. Күпчелек очракта бу планетаның орбитасы [[яшәргә яраклы планеталар зонасы]] эчендә булуын таләп итә. Кояш системасында ул зона Венерадан алып якынча Марсның [[зур ярымкүчәр]]енә кадәр сузыла<ref name=Nowack /> (Юпитерның һәм Сатурнның яшәргә яраклы яшәү өлкәсе исәпкә алынмыйча). Перигелий вакытында, Марс әлеге зона эчендә була, әмма планетаның сирәк (басымы түбән) атмосферасы суга озак вакыт сыек килеш торырга мөмкинлек бирми. Элекке заманда планетада су агынтылары булуы планетаның тереклек өчен потенциалы булганын күрсәтә, әмма әлеге агынтылар хакындагы яңа ачылган мәгълүмат элек Марс өстендә булган суларның Җирдәге кебек тереклек саклар өчен артык тозлы я әчеле булганы хакында сөйли<ref name=saltlife />.

Магнитосфера юклыгы һәм Марсның бик юка атмосферасы тереклек сакламый. Җитмәсә, планетада җылылык агымнары күчми диярлек, Марсның өслеге Кояш җиле кисәкчәләре тарафыннан бомбалана, моннан тыш су җылынганда түбән басым сәбәпле сыек хәлне үтмичә шул ук вакытта [[бу]]га әйләнә. Ләкин [[метан]], оксидлар булуы ниндидер тереклек формасына күрсәтергә мөмкин. Геологик яктан караганда, Марс тулысынча диярлек, бәлки тулысынчадыр да, үле. Вулканик активлыкның бетүе аркасында, күрәсең, планетаның өслеге белән эчке өлешләре арасында химик матдәләрнең һәм минералларның алмашы да тукталган<ref name=hannsson97 />.

[[File:PIA19673-Mars-AlgaCrater-ImpactGlassDetected-MRO-20150608.jpg|thumb|Марстагы [[Марстагы кратерлар исемлеге: А-Г|Алга]] кратерындагы [[импактит]] тупланмалары (яшел төсле өлкәләр) — борынгы тереклек калдыклары сакланган булырга мөмкин урын<ref name="NASA-20150608">{{cite web |author=Staff |title=PIA19673: Spectral Signals Indicating Impact Glass on Mars |url=http://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA19673 |date=June 8, 2015 |work=[[NASA]] |accessdate=June 8, 2015}}</ref>]]

Марс өстендәге тикшеренүләр [[Викинг (лэндер)|''Викинг'']] белән [[Феникс (космик аппарат)|''Феникс'']] лэндерлары (ягъни планета өстенә иңеп, күчемсез торучы космик аппаратлар) һәм [[Спирит (ровер)|''Спирит'']], ''Оппортьюнити'' һәм ''Кьюриосити'' исемле марсгизәрләр тарафыннан башкарыла. Ул аппаратлар китергән мәгълүмат Марсның заманында тереклек өчен күпкә уңайрак урын булганы хакында сөйли, әмма планета өстендә кайчан да булса тере [[организмнарның]] булу-булмавы җавапсыз сорау булып кала бирә. [[1970-еллар]] уртасындагы [[Викинг программасы|"Викинг"]] исемле Марсны өйрәнү программасы кысаларында Марс туфрагында микроорганизмнар бармы-юкмы икәнен ачыклар өчен "Викинг" космик аппараты төшкән урында экспериментлар үткәрелә. Ул экспериментлар уңай нәтиҗә бирә, шул исәптән, туфракка су һәм туклыклы матдәлар керткәч, CO<sub>2</sub> барлыкка килү вакытлыча күбәя. Тереклекнең барлыгын мондый ысул белән билгеләү соңрак галимнәр арасында бәхәсләр уята, ул бәхәсләр әлегә кадәр тынмый. [[Гилберт Левин]] исемле НАСА галиме Викинг космик аппараты Марста тереклеккә юлыккан булырга мөмкин дип саный. Викинг китергән мәгълүматларны, [[экстремофил]] тереклек формалары хакындагы бүгенге белемнәргә таянып, яңадан анализлау Викинг башкарган экспериментлар тереклекнең бу формаларын билгели алырлык дәрәҗәдә камил түгел дигән фикер тудыра. Викинг аппараты башкарган тестлар (фараз ителгән) тереклек формаларын үтергән булулары да мөмкин<ref name=physorg070107 />. ''Феникс Марс'' иңмә космик аппараты Марс туфрагының [[селте]]ле [[pH]]ка ия булуын һәм аның составындә магний, натрий, калий һәм хлор бар икәнен күрсәтте<ref name=nutrient />. Бу матдәләр тереклек булсын өчен җитәрлек була ала, әмма тереклек булган очракта да организмнар исән калсын өчен аларның Марста кискен булган ультрафиолет нурланыштан сакланган булулары кирәк<ref name="UV" />. EETA79001 исемле Марс метероитына күптән түгел ясалган анализ миллионда 0,6 кисәкчә ClO<sub>4</sub><sup>−</sup>, миллионда 1,4 кисәкчә ClO<sub>3</sub><sup>−</sup> һәм миллионда 16 кисәкчә күләмендә NO<sub>3</sub><sup>−</sup> тапты. Барысының да чыганагы Марс булырга тиеш. ClO<sub>3</sub><sup>−</sup> матдәсе табылу ClO<sub>2</sub><sup>−</sup> яки ClO кебек хлорның ультрафиолет нурлар тәэсирендә оксидлашуы һәм ClO<sub>4</sub><sup>−</sup>ның рентген нурлары тәэсирендә радиолизлануы нәтиҗәсендә хасил булучы, югары дәрәҗәдә оксидлашучы оксихлоринларга ишарә итә. Бәс, Марста бик чыдам һәм/яки яхшы сакланган (җир асты) организмнарының гына исән калуы мөмкин<ref>{{cite journal | last1 = Kounaves | first1 = S. P. | display-authors = etal | year = 2014 | title = Evidence of martian perchlorate, chlorate, and nitrate in Mars meteorite EETA79001: implications for oxidants and organics | url = | journal = Icarus | volume = 229 | issue = | pages = 206–213 | doi = 10.1016/j.icarus.2013.11.012 | bibcode=2014Icar..229..206K}}</ref>. Phoenix лэндерындагы ''Wet chemistry lab'' исемле (якынча: "су белән бәйле химия лабораториясе") җиһаз ярдәмендә [[2014 ел]]да башкарылган анализ Марс туфрагындагы Ca(ClO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> матдәсенең сыек су белән бернинди бәйләнешкә кермәгәнлеген күрсәтте (моның 600 миллион ел буена шулай булганлыгы мөмкин). Әгәр дә әлеге матдә су белән бәйләнешкә кергән булса иде, суда бик яхшы эрүчән Ca(ClO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> нибары CaSO4 матдәсен хасил итәр иде (ә андый матдә табылмый). Димәк, Марста тирәлек бик коры булырга тиеш, ул тирәлектә су я бөтенләй юк, я бик аз күләмдә<ref>{{cite journal |last1=Kounaves |first1=S. P. |display-authors=etal |year=2014 |title=, Identification of the perchlorate parent salts at the Phoenix Mars landing site and implications |url= |journal=Icarus |volume=232 |issue= |pages=226–231 |doi=10.1016/j.icarus.2014.01.016 |bibcode=2014Icar..232..226K}}</ref>.

Кайбер галимнәр тарафыннан, [[Allan Hills 84001|ALH84001]] [[метеорит]]ында (ул метеоритның чыганагы Марс дип уйланыла) табылган углерод глобулалары әлеге метеорит Марска 15 миллион ел элек башка метеорлар сугылу аркасында Марстан аерылган вакыттан калган, хәзер күмергә әйләнгән микроб калдыклары дигән гипотеза тәкъдим ителә. Әмма бу гипотезага шикләнеп караучы галимнәр дә күп, һәм метеориттагы формаларның чыганагы тулысынча гайре органик табигатьле диюче икенче бер фикер тәкъдим ителә<ref name=am89 />.

Марс [[орбитер]]лары тарафыннан [[формальдегид]] һәм [[метан]]ның кечкенә микъдары табылу "Марста тереклек бар" дигән тезис өчен аргумент буларак кулланыла. Сәбәбе — даими чыганаклары булмаса, ул ике [[кушма матдә]] Марс атмосферасында бик тиз таркалыр иде<ref name=icarus172 /><ref name="form" />. Шулай да, әлеге матдәләр вулкан эшчәнлеге я [[серпентинлашу]] кебек башка геологик процесслар нәтиҗәсендә дә хасил була ала<ref name="olivine" />.

Марстагы бәрмә кратерлар өстендә [[импактит]]лар табыла (планетага метеор бәрелү нәтиҗәсендә барлыкка килүче таш төре). Җир өстендәге импактитларның тереклек эзләрен саклаулары күзәтелә<ref name="brown20140418">{{cite news |url=https://news.brown.edu/articles/2014/04/impactglass |title=Impact glass stores biodata for millions of years |publisher=Brown University |first=Mark |last=Nickel |date=April 18, 2014 |accessdate=June 9, 2015}}</ref><ref name="Schultz2014">{{cite journal |title=Preserved flora and organics in impact melt breccias |journal=[[Geology (journal)|Geology]] |first1=P. H. |last1=Schultz |first2=R. Scott |last2=Harris |first3=S. J. |last3=Clemett |first4=K. L. |last4=Thomas-Keprta |first5=M. |last5=Zárate |volume=42 |issue=6 |pages=515–518 |date=June 2014 |doi=10.1130/G35343.1 |bibcode=2014Geo....42..515S}}</ref>. Җирдәге кебек, Марстагы бәрмә кратерлардагы импактит пыяланың да тереклек эзләрен саклавы мөмкин (әгәр дә ул өлкәдә тереклек гомумән булган булса, билгеле)<ref name="nasapr20150608">{{cite press release |url=http://www.nasa.gov/press-release/nasa-spacecraft-detects-impact-glass-on-surface-of-mars |title=NASA Spacecraft Detects Impact Glass on Surface of Mars |publisher=NASA |first1=Dwayne |last1=Brown |first2=Guy |last2=Webster |first3=Kevin |last3=Stacey |date=June 8, 2015 |accessdate=June 9, 2015}}</ref><ref name="brown20150608">{{cite news |url=https://news.brown.edu/articles/2015/06/marsglass |title=Martian glass: Window into possible past life? |publisher=Brown University |first=Kevin |last=Stacey |date=June 8, 2015 |accessdate=June 9, 2015}}</ref><ref name="sciam20150612">{{cite news |url=http://www.scientificamerican.com/article/exotic-glass-could-help-unravel-mysteries-of-mars/ |title=Exotic Glass Could Help Unravel Mysteries of Mars |work=Scientific American |first=Maria |last=Temming |date=June 12, 2015 |accessdate=June 15, 2015}}</ref>.

[[2017 ел]]ның [[май]] аенда [[Көнбатыш Австралия]]нең [[Пилбара кратоны]] исемле өлкәсендә 3,48 миллиард еллык [[гейзерит]] ташы һәм аңа бәйле ташлар табыла (бу төр ташлар еш кына [[кайнар чыганак]]лар һәм [[гейзер]]лар тирәсендә очрый). Әлеге табылган ташлар эчендә Җир планетасының [[Тереклекнең эволюция тарихы#Коры җирнең колонизацияләнүе|коры җирендәге]] билгеле булган [[билгеле булган иң тәүге тереклек формалары|иң тәүге тереклек формалары]] саклана дигән фараз бар. Шулай була калса, әлеге табылдыклар Марста да тәүге тереклек галәмәтләрен кайдан эзләргә кирәк икәне хакында файдалы мәгълүмат бирә ала<ref name="PO-20170509">{{cite news |url=https://phys.org/news/2017-05-oldest-evidence-life-billion-year-old-australian.html |title=Oldest evidence of life on land found in 3.48-billion-year-old Australian rocks |work=[[Phys.org]] |date=May 9, 2017 |accessdate=May 13, 2017 }}</ref><ref name="NC-20170509">{{cite journal |last1=Djokic |first1=Tara |last2=Van Kranendonk |first2=Martin J. |last3=Campbell |first3=Kathleen A. |last4=Walter |first4=Malcolm R. |last5=Ward |first5=Colin R. |title=Earliest signs of life on land preserved in ca. 3.5 Ga hot spring deposits |journal=[[Nature Communications]] |volume=8 |at=15263 |date=May 9, 2017 |doi=10.1038/ncomms15263}}</ref>.

== Табигый иярченнәре ==

Марсның ике, чагыштырмача кечкенә, табигый иярчене бар: [[Фобос]] (диаметры якынча 22 км) һәм [[Деймос]] (диаметры якынча 12 км). Икесенең дә [[орбита]]лары Марска якын. Күпчелек галимнәр "ул иярченнәр — планетага якынаеп, аның тартылу көченә килеп эләккән астероидлар" диюче теорияне хуплый, әмма аларның килеп чыгышы билгесез булып кала бирә <ref name=esa31031 />. Иярченнең икесе дә [[1877 ел]]да америкалы астроном [[Асаф Холл]] тарафыннан ачылган; исемнәрен [[грек мифологиясе]]ндәге затлардан алалар — аталары сугыш алласы [[Арес]]ка көрәш кырында юлдаш булучы [[Фобос (мифология)|Фобос]] (паника/курку) һәм [[Деймос (мифология)|Деймостан]] (дәһшәт/курку). Рим мифологиясендәге Марс грек мифологиясендәге Ареска туры килә<ref name=theoi /><ref name=qjras19 />. Хәзерге заман [[грек теле]]ндә планета бүген дә ''Арес'' дип атала (Aris: ''Άρης'')<ref name="Greek Names of the Planets" />.

Марс өстеннән караганда, Фобос һәм Деймосның хәрәкәте [[Ай]]ның хәрәкәтеннән үзгә булып күренә. Фобос көнбатышта калкып, көнчыгышта бата, һәм нибары 11 сәгать соңрак инде ул янәдән калка. Деймос, тышкы [[синхрон орбита]]да булу сәбәпле — синхрон орбитадагы иярченнең әйләнү вакыты планетаның әйләнү вакытына тигез — көтелгәнчә көнчыгышта күтәрелә, әмма (Фобостан) әкренрәк.

[[File:Orbits of Phobos and Deimos.gif|frame|left|Фобос һәм Деймосның орбиталары (пропорцияләр сакланган)]]

Ике иярченнең дә чыганагы ачык түгел. Аларның түбән альбедолы һәм [[углеродлы кодрит]]тән тәшкил ителгән булулары аларны астероидларга охшата. Бу факт исә "тотылу теориясенә" җирлек бирә — әлеге теория буенча, Фобос та, Деймос та Марска якынлашып, аның тарафыннан "тотылган" астероидлар. Фобосның стабиль булмаган орбитасы аның чагыштырмача күптән түгел тотылган булуын аңлатырга мөмкин. Әмма икесенең дә экваторга якын [[әйләнә орбита]]лары бар, тотылган объектлар өчен бу гадәти булмаган күренеш, һәм катлаулы тотылу динамикаларын таләп итә. Иярченнәр Марсның иртә тарихында, Марс үзе кебек үк кисәкчәләрнең бергә туплануыннан гыйбарәт процесс нәтиҗәсендә хасил булган булырга мөмкин, әмма бу чыннан да шулай булган булса, иярченнәрнең составы сораулар тудыра — әйтелгәнчә, тәркипләре ягыннан иярченнәр астероидларны хәтерләтә, Марсны түгел.

Өченче мөмкинлек — өченче җисемнең катнашы булуы я Марска башка бер җисем бәрелеп, аннан матдә кубуы<ref name=ellis07 />. Фобос хакындагы иң соңгы мәгълүмат — аның югары дәрәҗәдә тишекле интерьергә ия булуы<ref name="Andert" /> һәм башлыча [[филосиликат]]лардан һәм Марста очраучы башка минераллардан тәшкил ителгән булуы<ref name="Giuranna" /> — иярчен Марска метеор бәрелү нәтиҗәсендә Марстан купкан һәм соңыннан Марс орбитасында янәдән бергә тупланган матдәләрдән хасил булган дип уйларга нигез бирә<ref name="Blast" />. Әлеге гипотеза Айның хасил булуы хакындагы [[Зур импакт гипотезасы|төп теориягә]] охшаш.

Марс иярченнәренең [[күренгән һәм якын-инфракызыл]] спектрумы тышкы зонадагы астероидларга охшаса да, Фобосның [[термаль инфракызыл]] спектрумы бер сыйныф [[хондрит]]лар спектрумы белән дә тәңгәл түгел<ref name="Giuranna" />.

Марсның диаметрлары 50-100 метрдан кечерәк булган башка иярченнәре булырга мөмкин. Фобос белән Деймос арасында тузаннан тәшкил ителгән боҗра бар дип фараз ителә<ref name=adler />.

== Космик аппаратлар ярдәмендә өйрәнү ==

[[File:Sol454 Marte spirit.jpg|thumb|[[Гусев (Марс кратеры)|Гусев кратерының]] панорамасы. Әлеге кратерда ''Спирит'' марсгизәре вулканик базальт ташларын тикшерде]]

[[File:HiRISE image of MSL during EDL (refined).png|thumb|''Марс фәнни лабораториясе'', парашют астында Марс атмосферасына кергәндә]]

Марсның өслеген, климатын, геологиясен өйрәнер өчен [[Советлар Берлеге]], [[Америка Кушма Штатлары]], [[Европа]] һәм [[Һиндстан]] тарафыннан Марска дистәләгән [[космик аппарат]] җибәрелде. Ул аппаратның берсе дә кеше йөретмәде. [[2016 ел]] мәгълүматларына күрә, Марста сигез функциональ космик аппарат бар иде. Шуның алтысы Марс өстендә түгел, ә аның тирәли әйләнә иделәр (болар [[2001 Mars Odyssey|''2001 Mars Odyssey'']], [[Mars Express|''Mars Express'']], [[Mars Reconnaisance Orbiter|''Mars Reconnaisance Orbiter'']], ''[[MAVEN]]'', [[Mars Orbier Mission|''Mars Orbier Mission'']] һәм [[ExoMars Trace Gas Orbiter|''ExoMars Trace Gas Orbiter'']] исемле аппаратлар) һәм икесе Марсның нәкъ өслегендә иделәр ([[Mars Exploration Laboratory|''Mars Exploration Laboratory'']] һәм [[Mars Science Laboratory ''Curiosity''|''Mars Science Laboratory <nowiki>''Curiosity''</nowiki>'']] исемлеләр). ''[[Mars Reconnaissance орбитеры]]'' ясаган күзәтүләр Марста иң җылы айларда агымсулар булуы мөмкин икәнен ачыклады<ref name="NASA&nbsp;– NASA Spacecraft Data Suggest Water Flowing on Mars" />. [[2013 ел]]да NASA-ның ''Curiosity'' роверы Марс туфрагында масса өлеше буенча 1.5 проценттан алып 3 процентка кадәр су булуын ачыклады (әмма ул су башка, катнаш матдәләр эчендә һәм бу сәбәпле җиңел генә ирешүле түгел)<ref name="Guardian" />. ''[[Mars Reconnaissance орбитеры]]ның'' [[HiWish программа]]сы аша теләгән кеше Марс сүрәтләрен таләп итә ала.

NASA'ның [[Марс фәнни лабораториясе]] программасы кысаларында [[2011 ел]]ның [[26 ноябрь|26 ноябрендә]] Марска ''Кьюриосити'' ({{lang-en|Curiosity}}, ''кызыксынучанлык'') исемле марсгизәр җибәрелә, һәм ул планетага Гринвич вакыты буенча [[2012 ел]]ның [[6 август]]ында барып җитә. Әлеге марсгизәр Mars Exploration Rovers исемле башка марсгизәрдән зуррак һәм камилрәк була һәм сәгатенә 90 метр тизлек белән хәрәкәт итә ала<ref name="home">{{cite web |url=http://marsprogram.jpl.nasa.gov/msl/overview/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090730122143/http://marsprogram.jpl.nasa.gov/msl/overview/ |archivedate=July 30, 2009 |title=Mars Science Laboratory&nbsp;— Homepage |publisher=NASA}}</ref>. Өстенә 7 метр ераклыктан да ташларның составын анализларга мөмкинлек бирүче бер лазер җиһаз куелган була<ref name="laser">{{cite web |url=http://mars.jpl.nasa.gov/msl/mission/instruments/spectrometers/chemcam/ |title=Chemistry and Cam (ChemCam) |publisher=NASA}}</ref>. [[2013 ел]]ның [[10 февраль]] көнне ''Curiosity'' үзенең боравы ярдәмендә тирәнрәктән таш мисалларын казып алуга ирешә — Җирдән башка бер планетадан алынган тәүге ташларны<ref>{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-21399857 |title=Curiosity Mars rover takes historic drill sample |publisher=BBC |date=February 10, 2013 |accessdate=February 10, 2013}}</ref>.

[[2014 ел]]ның [[24 сентябрь|24 сентябрендә]] [[Һиндстан Космосны Өйрәнү Оешмасы]] тарафыннан җибәрелгән [[Марс Орбитер Миссиясе]] Марс орбитасына барып җитә. Һиндстан Космосны Өйрәнү Оешмасы әлеге космик аппаратны [[2013 ел]]ның [[5 ноябрь|5 ноябрендә]], Марс атмосферасын һәм топографиясен анализлау максаты белән җибәргән була. Җирнең гравитация тәэсиреннән аерылу һәм тугыз айлык сәяхәткә кузгалыр өчен Марс Орбитер Миссиясе [[Һоһманн траекториясе]]ннән файдалана. Бу миссия Азия тарихында беренче планетаара миссия иде<ref>{{cite web|url=http://www.isro.gov.in/mars/home.aspx |title=ISRO: Mars Orbiter Mission |work=isro.gov.in |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131109013110/http://isro.gov.in/mars/home.aspx |archivedate=November 9, 2013 |df= }}</ref>.

[[2016 ел]]ның [[14 март]]ында, [[Европа космик агентлыгы]], [[Роскосмос дәүләт корпороциясе|Роскосмос]] белән берлектә, Марска [[ExoMars Trace Gas Orbiter|''ExoMars Trace Gas Orbiter'']] һәм [[Schiaparelli EDM lander|''Schiaparelli'']] исемле космик аппаратлар җибәрде<ref name="bbcnews20160314">{{cite news |url=http://www.bbc.com/news/science-environment-35799792 |title=Mars TGO probe despatched on methane investigation |work=BBC News |first=Jonathan |last=Amos |date=March 14, 2016 |accessdate=October 11, 2016}}</ref> Трейс Газ орбитеры [[2016 ел]]ның [[19 октябрь|19 октябрендә]] уңышлы гына Марс орбитасына керсә дә, ''Скиапарелли'' Марска төшү барышында һәлакәткә очрый.<ref>{{cite news |url=http://www.sciencemag.org/news/2016/10/update-rip-schiaparelli-crash-site-spotted-european-mars-lander |title=Update: R.I.P. Schiaparelli: Crash site spotted for European Mars lander |work=[[Science (magazine)|Science]] |last=Clery |first=Daniel |date=October 21, 2016}}</ref>.

=== Киләчәк миссияләр ===

[[Европа космик агентлыгы]] [[2020 ел]]ның [[июль|июлендә]] Марска, планета өслегендә тикшеренүләр үткәрү өчен, ''[[ExoMars]]'' гизәрен һәм [[ExoMars 2020|''ExoMars 2020'']] платформасын җибәрәчәк<ref name="LaunchMoved2020">{{cite press release |url=http://www.esa.int/For_Media/Press_Releases/Second_ExoMars_mission_moves_to_next_launch_opportunity_in_2020 |title=Second ExoMars mission moves to next launch opportunity in 2020 |publisher=European Space Agency |date=2 May 2016 |accessdate=2 May 2016}}</ref>.

[[Берләшкән Гарәп Әмирлекләре]]нең ''[[Mars Hope]]'' орбитерын, ягъни планета тирәли әйләнәчәк иярченен җибәрү шулай ук [[2020 ел]]га тәгаенләнгән. Ул иярчен Марска [[2021 ел]]да барып җитәчәк һәм Марсның атмосферасын өйрәнер өчен кулланылачак дип көтелә<ref>{{cite news |url=http://apnews.excite.com/article/20150506/ml--emirates-mars_mission-a48c414829.html |title=UAE to explore Mars' atmosphere with probe named 'Hope' |work=Excite News |agency=Associated Press |first=Adam |last=Schreck |date=May 6, 2015 |accessdate=May 31, 2015}}</ref>.

[[XX гасыр]] дәвамында һәм [[XXI гасыр]] башында [[Марска кеше җибәрү]] хакында берничә план тәкъдим ителә, әмма аларда [[2020 ел]]га кадәр кешенең Марска аяк басуы каралмаган. ''[[SpaceX]]'' ширкәтенә нигез салучы [[Элон Маск]] [[2016 ел]]ның [[сентябрь|сентябрендә]] якынча 10 миллиард доллар чыгымнар таләп итүче бер планы хакында игълан итте, ул планга күрә, иң тизе, [[2024 ел]]да Марска космик туристлар бара алачак<ref name="nyt20160927">{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2016/09/28/science/elon-musk-spacex-mars-exploration.html |title=Elon Musk’s Plan: Get Humans to Mars, and Beyond |work=[[The New York Times]] |first=Kenneth |last=Chang |date=September 27, 2016 |accessdate=October 11, 2016}}</ref>

[[2016 ел]]ның [[октябрь|октябрендә]] [[Америка Кушма Штатлары]] президенты [[Барак Обама]] [[2030-еллар]]да Марска кеше җибәрүне максат итеп куйган АКШ программасын янәдән раслады. Әлеге программа кысаларында [[халыкара космик станция]]не технологияләр инкубаторы буларак куллануны дәвам итү каралган<ref name="CNN-20161011">{{cite news |url=http://www.cnn.com/2016/10/11/opinions/america-will-take-giant-leap-to-mars-barack-obama/index.html |title=Barack Obama: America will take the giant leap to Mars |work=[[CNN]] |last=Obama |first=Barack |authorlink=Barack Obama |date=October 11, 2016 |accessdate=October 11, 2016}}</ref><ref name="NYT-20161011">{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2016/10/12/science/president-obama-nasa-mars.html |title=Obama Gives New Details About Sending People to Mars |work=[[The New York Times]] |last=Victor |first=Daniel |date=October 11, 2016 |accessdate=October 11, 2016}}</ref>.

== Марста астрономия ==

Төрле-төрле [[орбитер]]ларның, [[иңмә космик аппарат]]ларның һәм [[марсгизәр]]ләрнең булуы Марс өслегеннән астрономик күзәтүләр үткәрергә мөмкинлек бирә. Марсның табигый иярчене булган [[Фобос (табигый иярчен)|Фобосның]] [[почмак диаметры]] Җирдән күренгән тулы Айның якынча өчтән беренә тигез, [[Деймос (табигый иярчен)|Деймос]] азмы-күпме йолдызга охшый, һәм ул [[Чулпан йолдызы]]н Җирдән күзәткәндәгедән бераз гына яктырак булып күренә<ref name=pl_org_deimos />.

Җир планетасыннан күренгән төрле феноменнар Марстан да күзәтелә, әйтик [[метеор]]лар һәм [[котып балкышы|котып балкышлары]]<ref name="aurora">{{cite journal |last=Bertaux |first=Jean-Loup |display-authors=etal |doi=10.1038/nature03603 |title=Discovery of an aurora on Mars |pmid=15944698 |journal=Nature |volume=435 |issue=7043 |pages=790–4 |date=2005 |bibcode=2005Natur.435..790B}}</ref>. Фобос һәм Деймосның [[почмак диаметры|күренмәле үлчәмнәре]] Кояшныкыннан шактый кечерәк; бәс, алар тарафыннан Кояшның өлешчә "тотылуын" [[транзит (астрономия)|транзитлар]] дип карау кирәк <ref name=nature436 /><ref name=sd040317 />. Марстан [[Меркурийның Марсны кичүе|Меркурийның]] һәм [[Венераның транзиты|Венераның]] транзитлары күзәтелә. [[Җирнең Марсны кичүе|Җирнең транзиты]] [[2084 ел]]ның [[10 ноябрь|10 ноябрендә]] урын алачак<ref name=jbaa93 />.

[[2014 ел]]ның [[19 октябрь|19 октябрендә]] Марска ифрат якын арада ''[[C/2013 A1|Сайдинг Спринг]]'' ({{lang-en|Siding Spring}}) кометасы узып үтте. Комета Марска шулкадәр якын булды ки, кометаның [[кома (комета)|комасы]] Марсны бөтенләй уратып алган булырга мөмкин<ref name="NASA-20141019">{{cite web |last=Webster |first=Guy |last2=Brown |first2=Dwayne |last3=Jones |first3=Nancy |last4=Steigerwald |first4=Bill |title=All Three NASA Mars Orbiters Healthy After Comet Flyby |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=4347 |date=October 19, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=October 20, 2014}}</ref><ref name="NYT-20141019">{{cite news |author=Agence France-Presse |title=A Comet's Brush With Mars |url=https://www.nytimes.com/2014/10/19/science/a-comets-brush-with-mars.html |date=October 19, 2014 |work=[[New York Times]] |accessdate=October 20, 2014}}</ref><ref name="ESA-20141020">{{cite web |last=Denis |first=Michel |title=Spacecraft in great shape – our mission continues |url=http://blogs.esa.int/mex/category/comet-siding-spring/ |date=October 20, 2014 |work=[[European Space Agency]] |accessdate=October 21, 2014}}</ref><ref name="ISRO MOM safe after Mars comet flyby">{{cite news |author=Staff |title=I'm safe and sound, tweets MOM after comet sighting |url=http://www.thehindu.com/sci-tech/science/im-safe-and-sound-tweets-mom-after-comet-sighting/article6520803.ece |date=October 21, 2014 |work=[[The Hindu]] |accessdate=October 21, 2014}}</ref><ref name="SD-20131201">{{cite journal |date=December 1, 2013 |last1=Moorhead |first1=Althea |last2=Wiegert |first2=Paul A. |last3=Cooke |first3=William J. |title=The meteoroid fluence at Mars due to comet C/2013 A1 (Siding Spring) |journal=[[Icarus (journal)|Icarus]] |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0019103513005022 |doi=10.1016/j.icarus.2013.11.028 |accessdate=December 7, 2013 |bibcode=2014Icar..231...13M |volume=231 |pages=13–21}}</ref><ref name="NS-20131206">{{cite web |date=December 6, 2013 |work=[[New Scientist]] |last=Grossman |first=Lisa |title=Fiercest meteor shower on record to hit Mars via comet |url=http://www.newscientist.com/article/dn24715-fiercest-meteor-shower-on-record-to-hit-mars-via-comet.html |accessdate=December 7, 2013}}</ref>.

{{Multiple image |direction=horizontal |align=center |image1=PIA21260 - Earth and Its Moon, as Seen From Mars.jpg |width1=210 |caption1=Җир һәм Ай (''[[Mars Reconnaissance Orbiter|MRO]]'' [[HiRISE]], ноябрь 2016)<ref name="NYT-20170109">{{cite news |last=St. Fleur |first=Nicholas |title=Looking at Your Home Planet from Mars |url=https://www.nytimes.com/2017/01/09/science/earth-from-mars-photo.html |date=January 9, 2017 |work=[[New York Times]] |accessdate=January 9, 2017 }}</ref> |image2=15-ml-06-phobos2-A067R1.jpg |width2=114 |caption2=[[Фобос (иярчен)|Фобос]] Кояшны [[Фобосның Марстан транзиты|кичә]] (''[[Оппортьюнити (ровер)|Оппортьюнити]]'', 10 март 2004) |image3=PIA19801-TrackingSunspotsOnTheSunFromMars-20150708.gif |width3=205 |caption3=Марстан күзәтеп, [[Кояш таплары]]н эзләү}}

== Күренеше ==

[[File:Apparent retrograde motion of Mars in 2003.gif|thumb|Марсның ретроград хәрәкетенең анимациясе, [[2003 ел]]ны Җирдән күренгәнчә]]

Марсның орбитасы эксцентрик булганлыктан, аның [[йолдызча зурлык|йолдызча зурлыгы]] Марс Кояшка каршы торган вакытта -3,0 нән -1,4 кә кадәр үзгәрә ала. Марс гадәттә сары, әфлисун төсендә я кызыл була. Марсның асыл төсе [[ирис]] төсенә якын, ә безгә күренгән кызыллык планета атмосферасындагы тузаннан гына килә. [[НАСА]]ның ''Спирит'' роверы зәңгәр-соры кыялар һәм ачык кызыл ком "таплары" күренгән яшел-көрән, балчык төсендәге ландшафт рәсемнәрен төшергән иде<ref name=lloyd06 />. Марс Җирдән иң ерак булганда иң якын чагыннан җиде тапкыр ерак була. Күзәтергә иң кыен җирдә урнашканда, Марс Кояш нурларында айларча юк була ала. Күзәтергә иң кулай вакытларда — 15 я 17 еллык интервалларда һәм һәрвакыт [[июль]] ахыры белән [[сентябрь]] башы арасында — [[телескоп]] белән Марс өслегенең шактый детальләрен карап була. Телескопта бик якынайтмыйча караганда да иң нык күзгә бәрелгәне ул [[котып боз бүреге|котып боз бүрекләре]]<ref name=shallowsky />.

Марс Кояшка каршы торуга якынлашканда Марсның [[күренмәле ретроград хәрәкәт|ретроград хәрәкәт]] периоды башлана. Бу да түбәндәгене аңлата: Марс арткы фондагы йолдызларга карата элмәк кебек траектория буенча кирегә таба хәрәкәт итә. Бу ретроград рәвештә хәрәкәт итү якынча 72 көн дәвам итә, һәм бу период уртасында Марс үзенең иң югары парлаклыгына, ягъни яктылыгына ирешә<ref name=zeilik02 />.

=== Җиргә иң якын килү вакыты ===

==== Нисби ====

Марсның геоцентрик озынлыгы Кояшныкыннан 180° аермалы булган нокта [[каршы тору]] дип атала. Бу нокта Марсның Җиргә иң якын булган вакытына якын. Каршы тору вакыты Марсның Җиргә иң якын килү вакытыннан 8,5 көнгә кадәр аерыла ала. Планеталарның [[эллипс|эллиптик]] орбиталары аркасында якынлашу вакытында алар арасындагы ераклык 54<ref name="Laskar2003" /> миллион километрдан алып 103 миллион километрга кадәр була ала, бу исә [[почмак үлчәвендә]] дә бәрабәр вариациягә китерә<ref name=nasa051103 />. Соңгы тапкыр Марс каршы торуы [[2016 ел]]ның [[22 май|22 маенда]], якынча 76 миллион километр ераклыкта, урын алды<ref name=sheehan970202 />. Киләчәк Марс каршы торуы [[2018 ел]]ның [[27 июль|27 июлендә]], якынча 58 миллион километр ераклыкта булачак<ref name=sheehan970202 />. Марсның бер-бер артлы ике каршы торуы арасындагы уртача вакыт — Марсның [[синодик период]]ы — 780 көн тәшкил итә; әмма әлеге вакыт 764 көннән алып 812 көнгә кадәр сузыла ала<ref name="astropro" />.

==== Абсолют, соңгы елларда ====

[[File:Mars oppositions 2003-2018.png|thumb|[[2003 ел]]дан алып [[2018 ел]]га кадәр Марсның Җиргә каршы торулары. Җир үзәктә күрсәтелгән]]

[[2003 ел]]ның [[27 август]]ында, [[бөтендөнья килештерелгән вакыт]] буенча сәгать 9:51:13-тә, якынча соңгы 60000 ел эчендә Марс Җиргә иң якын арага килде (55 758 006 километр) һәм шул еллар эчендә иң югары йолдызча зурлыкка иреште (−2.88-гә). Бу вакыйга Марс каршы тору ноктасыннан бер көн ара булганда һәм аның [[перигелий|перигелиеннан]] якынча өч көнлек арада булганда була, нәтиҗәдә Марсны Җирдән җиңел күреп була. Соңгы тапкыр Марс Җиргә ул кадәр якын [[урта палеолит|б.э.к. 57617 елның]] [[12 сентябрь|12 сентябрендә]] килгән булган, һәм икенче тапкыр [[2287 ел]]да килүе көтелә<ref name=rao030822 />. Бу рекордлы кыска арага якынлашу соңгы вакытта булып узган якын килүләрдән бераз гына якынрак. Мисал өчен, [[1924 ел]]ның [[22 август]]ындагы минималь ераклык 0,37285 [[астрономик берәмлек]]кә тигез була, [[2208 ел]]ның [[24 август]]ындагы минималь ераклык исә 0,37279 [[астрономик берәмлек]] булачак дип көтелә<ref name=Meeus2003 />.

== Күзәтүләр тарихы ==

[[2005 ел]]да, радардан килгән мәгълүмат ике котыпта да<ref name="specials1" /> һәм урта киңлекләрдә дә <ref name="jsg.utexas.edu" /><ref name="esa050221" /> зур күләмдә су бозы бар икәнен күрсәтте. [[2007 ел]]ның [[март]] аенда ''[[Спирит роверы|Спирит]]'' роверы тәркибләрендә су булган химик кушылма мисалларын тапты. [[2008 ел]]ның [[31 июль|31 июлендә]] ''[[Фениск (космик аппарат)|Феникс]]'' иңмә космик аппараты Марс туфрагында су бозының үзен тапты<ref name="spacecraft1" />. [[2015 ел]]ның [[28 сентябрь|28 сентябрендә]] НАСА Марс өслегендә тозлы су агынтылары табылу турында хәбәр итте<ref>{{cite press release |url=https://www.nasa.gov/press-release/nasa-confirms-evidence-that-liquid-water-flows-on-today-s-mars/ |title=NASA Confirms Evidence That Liquid Water Flows on Today’s Mars |publisher=NASA |editor-first=Gina |editor-last=Anderson |date=September 28, 2015}}</ref>.

Марсны күзәтү тарихы Марсның [[каршы тору]]лары белән бәйле. Бу вакыт Марс Җиргә иң якын була һәм нәтиҗәдә иң яхшы күренә. Мондый каршы торулар берничә ел саен булып тора. Марсның [[перигелик]] каршы торулары тагын да зуррак игътибарга лаек. Перигелик каршы торулар һәр 15 я 17 ел саен булып тора һәм Марсның [[перигелий]]гә якын булуы белән үзенчәлекле. Нәтиҗәдә ул Җиргә тагын да якынрак килә.

=== Борынгы замандагы һәм урта гасырлардагы күзәтүләр ===

Беренче булып Марс планетасын, төнге күк гөмбәзендә күчеп йөрүче бер җисем итеп, борынгы [[Мисыр астрономиясе|Мисыр астрономнары]] терки. Безнең эрага кадәр [[1534 ел]]га инде алар планетаның [[ретроград хәрәкәт|ретроград]] (ягъни күк йөзендәге башка җисемнәрнең хәрәкәтенә кире якка) хәрәкәте белән таныш була<ref name=paob85 />. [[Яңа Бабил империясе]] чорында, [[Бабил астрономнары]] планеталарның торышын даими рәвештә теркәп бара һәм аларның хәрәкәте хакында системалы күзәтүләр ясый. Марс хакында алар планета 79 ел саен 37 [[синодик әйләнү]], яки 42 [[зодиак]] буенча әйләнү ясый икәнен белә. Бабил астрономнары шулай ук планеталарның фаразланган вәзгыятенә кирәкле кечкенә төзәтмәләр кертүнең арифметик ысулларын уйлап таба<ref name=north08 /><ref name=swerdlow98 />.

Безнең эрага кадәр дүртенче гасырда, [[Аристотель]] [[каплану]] процессы вакытында Марсның Ай артында юк булуына игътибар итә, һәм бу факт планетаның ерактарак урнашуы хакында сөйли дип яза.<ref name=poor08 />. [[Искәндәрия]] шәһәрендә яшәгән грек галиме [[Птолемей]]<ref name="google" /> Марсның орбиталь хәрәкәте мәсьәләсенә ачыклык кертергә тырыша. Птолемей үз моделен һәм астрономия хакындагы хезмәтләрен берничә томлы ''[[Әлмагест]]'' исемле китабында тасвирлый. Бу китап [[Астрономия тарихы#Урта гасырлардагы Европа астрономиясе|астрономиядә]] 14 гасыр буена әһәмиятен югалтмаган хезмәткә әйләнә<ref name="google7" />. Борынгы Кытай чыганаклары Марсның иң соңы безнең эрага кадәр дүртенче гасырда [[Кытай астрономиясе|Кытай астрономнарына]] билгеле булганы хакында сөйли<ref name=needham_ronan85 />. [[Һиндстан астрономиясе]]ннән, безнең эраның бишенче гасырында язылган ''[[Сурья сиддханта]]'' исемле бер текстта Марсның диаметры бәяләнә<ref name=jse97 />. [[Көнчыгыш Азия]] мәдәниятләрендә Марс, [[Биш элемент (Кытай фәлсәфәсе)|биш элемент]] хакындагы күзаллауларга нигезләнеп, традицион рәвештә "ут йолдызы" ({{lang-zh|火星}}) дип атала<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=ZAaP7dyjCrAC&pg=PA300 |chapter=Fung Shui |title=Religion in China – Universism: A Key to the Study of Taoism and Confucianism |publisher=G. P. Putnam's Sons |series=American Lectures on the History of Religions, volume 10 |first=Jan Jakob Maria |last=de Groot |page=300 |date=1912 |oclc=491180}}</ref><ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=mk3vxD3Ib_sC&lpg=PT169&pg=PT43 |title=The Japanese Numbers Game: The Use and Understanding of Numbers in Modern Japan |publisher=Routledge |series=Nissan Institute/Routledge Japanese Studies Series |first=Thomas |last=Crump |pages=39–40 |date=1992 |isbn=0-415-05609-8}}</ref><ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=fxwpAAAAYAAJ&pg=PA426 |title=The Passing of Korea |publisher=Doubleday, Page & Company |first=Homer Bezaleel |last=Hulbert |page=426 |date=1909 |orig-year=1906 |oclc=26986808}}</ref>.

Унҗиденче гасырда, [[Тихо Браге]] Марсның [[көнлек параллакс]]ын үлчи. Ул санны [[Иоһанн Кеплер|Йоһаннес Кеплер]] Җирдән Марска кадәрге араны якынча исәпләү өчен куллана<ref name=taton03 />. Телескоп пәйда булгач, Марсның көнлек параллаксы, Җир-Марс арасын билгеләр өчен, янәдән үлчәнә. Моны беренче булып [[1672 ел]]да [[Джованни Доменико Кассини]] башкара. Башта [[параллакс]]ны үлчәү җиһазларның начар сыйфаты аркасында кыен була<ref name=hirschfeld01 />.

Марсның Венера тарафыннан бердәнбер [[томалануы]] [[1590 ел]]ның [[13 октябрь|13 октябрендә]] [[Михаэль Мәстлин]] тарафыннан [[Һайделбергта]] күзәтелә<ref name=sat57 />. [[1610 ел]]да [[Галилео Галилей]], беренче булып, Марсны телескоп аша карый ала<ref name=jha15 />. Марсның беренче рельеф үзенчәлекләрен күрсәтүче харитасын төзүче кеше Нидерланд астрономы [[Кристиан Гюйгенс]] була<ref name="arizona" />.

=== Марс "каналлары" ===

{{Multiple image|direction=vertical|width=200|image1=Karte Mars Schiaparelli MKL1888.png|image2=Lowell Mars channels.jpg|image3=Mars HST Mollweide map 1999.png|caption1=Джованни Скиапарелли төзегән Марс харитасы|caption2=Марс, аны 1914 елда Персиваль Лоуэлл күргәнчә (көньяк өстә)|caption3=Марсның ''[[Хабл телескобы]]ннан'' 1999 елгы каршы торуга якын вакытта күренгәнчә харитасы (төньяк өстә)}}

[[XIX гасыр]]га, телескопларның көче Марс өслегендәге үзенчәлекләрне аермачык күрсәтерлек дәрәҗәгә җитешә. Марсның перигелик каршы торуы [[1877 ел]]ның [[5 сентябрь]] көнне була. Ул елны итальян астрономы [[Джованни Скиапарелли]], Марсның беренче детальле харитасын төзер өчен, Миланда 22 сантиметрлы телескоптан файдалана. Ул хариталарда Скиапарелли ''canali'' (үзәннәр) дип атаган үзенчәлекләр күрсәтелгән була. Соңрак ул үзәннәрнең [[оптик иллюзия]] булганлыгы ачыклана. Ул ''каналар'' фаразан Марс өслегендәге озын, туры сызыклар була, һәм Скиапарелли аларга Җирдәге атаклы елга исемнәрен бирә. Итальян телендә "canal" сүзе "үзән" (елга үзәне) дигән мәгънәгә ия. Ягъни сүз кешеләр тарафыннан төзелгән ясалма каналлар турында бармый. Шулай да ''canali'' сүзе инглиз теленә башта ялгыш "''canals''" ("каналлар") дип тәрҗемә ителә<ref name=snyder01 /><ref name=sagan80 />.

Бу күзәтүләрдән тәэсирләнгән ориенталист-галим [[Персивал Лоуэл]] үлчәмнәре 30 сантиметр һәм 40 сантиметр булган телескопларга ия [[Лоуэлл обсерваториясе|обсерваториягә]] нигез сала. Обсерватория Марсны тикшерү өчен [[1894 ел]]дагы иң яхшы форсат вакытында һәм дә аңардан соңгы отышсызрак каршы торулар вакытында кулланыла. Лоуэлл Марс һәм аңардагы тормыш хакында җәмгыятькә зур тәэсире булган берничә китап нәшер итә<ref name=basalla06 /><ref name="NYT-20151001">{{cite news |last=Dunlap |first=David W. |title=Life on Mars? You Read It Here First. |url=https://www.nytimes.com/2015/09/30/insider/life-on-mars-you-read-it-here-first.html |date=October 1, 2015 |work=[[New York Times]] |accessdate=October 1, 2015}}</ref>. Каналлар (''canali''), мөстәкыйль рәвештә, башка астрономнар тарафыннан да табыла, мәсәлән [[Ницце]]дагы ул замандагы иң зур телескоптан файдаланган [[Һенри Джозеф Перротин]] һәм [[Луи Толлон]] тарафыннан<ref name=maria_lane05 /><ref name=ba3 />.

Марстагы сезонлы үзгәрешләр (әйтик, котып бүрекләренең кечерәюе һәм буй-буй кара сырлар хасил булуы) һәм инде телгә алынган каналлар табылуы Марста тормыш булуы хакындагы фаразлар тудыра, озак вакыт дәвамында Марста зур диңгезләр һәм үсемлекләр бар дип уйланыла. Телескоплар һичбер заман төрле имеш-мимешләргә дәлил китерерлек күрсәтү көченә ирешми. Зуррак телескоплар кулланылган саен, әзрәк санда озын, туры ''каналлар'' күзәтелә. [[1909 ел]]да [[Камил Фламарион]] тарафыннан 84 сантиметрлык телескоп ярдәмендә башкарылган күзәтү барышында иррегуляр шәкелле формалар күзәтелә, әмма ''каналлар'' күренми<ref name=zahnle01 />.

Хәтта [[1960-еллар]]да Марс биологиясе хакындагы мәкаләләр нәшер ителә, һәм әлеге мәкаләләрдә Марстагы сезонлы үзгәрешләрне аңлатканда тереклектән башка сәбәпләр бөтенләй игътибарга алынмый. Функциональ экосистема өчен химик цикллар һәм метаболизмның детальле сценарийлары нәшер ителә<ref name=science136_3510 />.

=== Космик корабларның сәяхәте ===

[[1960-еллар|60]] һәм [[1970-еллар|70 елларда]] НАСА-ның [[Маринер программасы]] кысаларында планетага космик кораблар ирешкәч, Марстагы тереклек хакындагы әлеге күзаллаулар чәлпәрәмә килә. ''Викинг'' миссиясе кысаларындагы экспериментлар нәтиҗәсендә Марсның кискен шартлы, үле планета булуы хакындагы гипотеза гомум кабул ителә<ref name=ward_brownlee00 />.

''Маринер 9'' һәм ''Викинг'' бу миссияләрдә тупланган мәгълүматларга нигезләнеп Марсның яхшырак хариталарын төзергә ярдәм итте. Тикшеренүләрдә алга таба икенче зур адым ул [[Mars Global Surveyor|''Mars Global Surveyor'']] миссиясе иде. Әлеге проект [[1996 ел]]да башлый һәм [[2006 ел]]га кадәр дәвам итә, аның кысаларында Марс топографиясе, магнетик кыры һәм аның өслегендәге минералларның тулы һәм гаять детальле хариталары төзелә<ref name="Distant worlds: milestones in planetary exploration" />. Әлеге хариталарны Интернетта карап була, мәсәлән, [[Google Mars|''Google Mars'']] сәхифәсендә. [[Mars Reconnaissance Orbiter|''Mars Reconnaissance Orbiter'']] һәм [[Mars Express|''Mars Express'']] Марсны яңа җиһазлар ярдәмендә өйрәнүне һәм җиргә иңүче космик аппаратларга ярдәм күрсәтүне дәвам итте. НАСА ике онлайн кулланма тәкъдим итә — болар 50 еллык тикшеренүләрдән килгән мәгълүматка нигезләнгән визуализацияләр күрсәтүче [[Mars Trek|''Mars Trek'']] һәм 3D режимында Кьюриосити марсгизәрендә сәяхәт итүне симуляцияләүче [[Experience Curiosity|''Experience Curiosity'']] сайтлары.

== Мәдәнияттә ==

[[File:Mars symbol.svg|50px|right]]

Марс [[Борынгы Рим]] мифологиясендәге [[Марс (мифология)|сугыш алласы]] исемен йөртә. Төрле мәдәниятләрдә Марс ирлек һәм яшьлек символы булып тора. Марсның [[җенес символлары|символы]] исә — өске уң чатка күрсәтүче бер угы булган әйләнә — ир җенесе символы.

Марска космик аппарат җибәрүдәге уңышсызлыклар бу уңышсызлыкларның сәбәбен Җир-Марс "[[Бермуда өчпочмагы]]на", "Марс ләгънәтенә" һәм космик кораблар ашаучы "Зур галактик аждаһа"га сылтаучы сатирик искә алулар тудырды<ref name=dinerman04 />.

=== Акыллы "марсианнар" ===

Марста акылга ия [[марсиан]]нар яшәве хакындагы фикер [[XIX гасыр]] ахырында зур популярлык казана. [[Джованни Скиапарелли|Скиапареллинең]] Марстагы "каналларны" ачуы һәм [[Персиваль Лоуэлл]] китаплары бу планета хакында, ул коры, бушап калган, җансыз, борынгы цивилизацияләр төзегән ирригация каналлары сакланган бер урын, дигән күзаллау тудыра<ref name=prion />.

[[File:Kirks Soap Yerkes Mars.jpg|thumb|left|upright|Марста кешеләр бар дигән популяр фикергә нигезләнеп корылган [[1893 ел]]гы сабын рекламасы (язуның татарчасы: "Марста (чынлап та) кешеләр бар һәм алар Kirk's American Family сабынын сорыйлар.")]]

Мәшһүр шәхесләр тарафыннан әйтелгән фикерләр һәм ачыкламалар соңрак "Марс бизгәге" исемен алган вәзгыятькә тагын да "утын өсти"<ref name=fergus04 />. [[1899 ел]]да, ''Колорадо Спрингс'' лабораториясендә үз радиоалгычлары ярдәмендә атмосферадан килгән радио шаулауны өйрәнүче [[Никола Тесла]] кабатланучы сигналларга юлыга. Соңрак ул, бу сигналларның башка планетадан, бәлки дә Марстан килгән радио хәбәрләр булган булуы мөмкин дигән фикер әйтә. [[1901 ел]]гы бер интервьюсында Тесла болай ди:

<blockquote>
Бераз вакыт кичкәч минем акылыма кинәттән шундый фикер килде — мин күзәткән шаулаулар акыллы идарә нәтиҗәсендә барлыкка килгән булырга мөмкин. Аларның мәгънәсен ачыклый алмасам да, аларның бөтенләй очраклы рәвештә генә барлыкка килүенә ышана алмыйм. Торган саен миндә "мин бер планетаның икенче бер планетаны сәламләвен ишеткән беренче кеше" дигән хис ныграк үсә<ref name=tesla01 />.
</blockquote>

Тесланың теорияләре [[Вильям Кельвин]] тарафыннан да яклау таба. "Кельвин, [[1902 ел]]да [[Америка Кушма Штатлары]]нда сәяхәт иткән вакытында, Тесла хакында "Тесла Марстан Америкага җибәрелгән сигналларны кабул итте дип уйлыйм" дип әйтте" диюче чыганаклар бар<ref name=cheney81 />. Америкадан китәр алдыннан Кельвин бу сүзләрне "катгый рәвештә" кире кага: "Чынлыкта минем әйткәнем бу иде: Марста яшәүчеләр, әгәр андыйлар булса, шөбһәсез Нью-Йоркны, аеруча электр утларын күрә алыр иде"<ref name=nyt020511 />.

[[1901 ел]]гы ''[[New York Times]]'' мәкаләсендә [[Һарвард колледжы обсерваториясе]]нең директоры [[Эдвард Чарьз Пикеринг]] аларга [[Аризона]]дагы [[Лоуэлл обсерваториясе]]ннән Марсның Җир белән элемтәгә керергә тырышуын расларга охшаган телеграмма килүе хакында яза<ref name="nyt2" />.

<blockquote>
[[1900 ел]]ның [[декабрь|декабре]] башында без Аризонадагы Лоуэлл обсерваториясеннән 70 минут дәвамында Марстан чыккан яктылык угы хакында хәбәр итүче бер телеграм кабул иттек (Лоуэлл Обсерваториясе Марста специальләшә). Мин бу фактлар хакында Европага телеграмма җибәрдем һәм ил эчендә дә копияләр җибәрдем. Андагы күзәтүче игътибарлы, ышанычлы кеше, һәм бу яктылыкның чыннан да булганлыгына шикләнергә сәбәп юк. Марстагы яхшы беленгән географик ноктадан чыкканлыгы хәбәр ителә. Барысы да шушы иде. Инде бу хикәя дөньяны әйләнеп чыкты. Европада мин Марс белән элемтәдә булганмын диелә һәм һәртөрле күпертеп сөйләүләр таралган. Әлеге яктылык ни булганлыгын белергә безнең мөмкинлегебез юк. Аның “акылы” булганмы, юкмы, моны беркем дә әйтә алмый. Моны һич аңлатып булмый<ref name="nyt2" />.
</blockquote>

Пикеринг соңрак марслыларга сигнал бирү өчен [[Техас]]та көзге комплексы урнаштырырга тәкъдим итә<ref name=fradin99 />. Соңгы унъеллыкларда, Марсның өслеген югары сыйфатлы хариталарга төшерү барышында, аерым алганда [[Mars Global Surveyor|''Mars Global Surveyor'']] программасы кысаларында, "акыллы" тереклекнең бернинди эзләре дә табылмый. Моңа карамастан, [[Ричард Хогленд]] кебек комментаторлар тарафыннан Марста акыллы тереклек формалары булуы хакындагы ялган-фәнни фаразлаулар дәвам итә. Әлеге фаразлаулар космик кораблар төшергән рәсемнәрдәге кечкенә зурлыктагы үзенчәлекләрне "пирамидалар" һәм "[[Марстагы йөз]]" дип интерпретацияләүгә нигезләнгән һәм "каналлар" хакындагы бәхәсне хәтерләтә. [[Карл Саган]] исемле планетар астроном түбәндәгене яза:

<blockquote>Марс безнең Җир белән бәйле өметләребезнең һәм куркуларыбызның шәүләсе белән капланган бер мифик арена төренә әйләнде<ref name=sagan80 />.</blockquote>

[[File:War-of-the-worlds-tripod.jpg|thumb|upright|[[Һерберт Уэллс]]ның ''Галәмнәр сугышы'' романының [[1906 ел]]гы французчага тәрҗемәсеннән Марс [[трипод]]ы рәсеме]]

Марсның җете кызыл төсе һәм [[XIX гасыр]] фәненең планета өслегендә тереклек кенә түгел, ә хәтта акылга ия тереклек булуы хакындагы спекуляцияләре аның нәфис әдәбиятта ничек тасвирлануына йогынты ясый<ref name=lightman97 />. Марс турында хикәяләүче бихисап [[фәнни фантастика]] әсәрләре языла, шулар арасында [[Һерберт Уэллс]]ның [[1898 ел]]да дөнья күргән ''[[Галәмнәр сугышы]]'' романы ({{lang-en|The War of the Worlds}}; татар теленә безгә мәгълүм тәрҗемә — [[Фәрвәз Миңнуллин]] тәрҗемәсе, [[1987 ел]]<ref>http://matbugat.ru/enc/minullin-frvaz-776/</ref>). Бу романда марслыларның үзләренең үлеп баручы планеталарыннан күченер өчен Җирне яулап алырга тырышулары тасвирлана. Моннан тыш [[Рей Брэдбери]]ның ''[[Марс хроникалары]]'', [[Эдгар Райс Борроуз]]ның ''[[Барсум]]'', [[Клайв Льюис]]ның ''[[Out of the Silent Planet]]'' исемле әсәрләрен<ref name=sanford09 /> һәм [[Роберт Һайнлайн]]ның [[1960-еллар]] уртасына кадәр язылган хикәяләрен атап үтәргә була<ref name=buker02 />.

[[Джонатан Свифт]] үзенең ''[[Гулливер сәяхәтләре]]'' романының 19-нчы бүлегендә Марс иярченнәрен искәртә — ул иярченнәр [[Асаф Һолл]] тарафыннан ачылудан 150 ел әүвәл — һәм аларның орбиталары хакында шактый төгәл мәгълүмат бирә<ref name="jonathan_swift">{{cite web |title=Swift, Jonathan and the moons of Mars |first=David |last=Darling |url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/S/Swift.html |accessdate=March 1, 2007}}</ref>.

[[Уорнер Бразерс]] ({{lang-en|Warner Brothers}}) ширкәте чыгарган ''[[Луни Тюнс]]'' ({{lang-en|Looney Tunes}}) мультфильмындагы акыллы марслының — [[Марслы Марвин]]ның — көлкеле образы экраннарга [[1948 ел]]да чыга һәм әле хәзер дә билгеле образ булып кала бирә<ref name=rabkin05 />.

''[[Маринер программасы|Маринер]]'' һәм ''[[Викинг программасы|Викинг]]'' космик кораблары Марсның җансыз һәм каналларсыз дөнья икәнен күрсәтүче рәсемнәр җибәргәч, Марс хакындагы әлеге күзаллаулардан ваз кичелә һәм алар урынына Марска күченеп, анда үз колонияләрен булдырган кешеләр турындагы төгәлрәк, реалистиграк әсәрләр пәйда була башлый. Алар арасында иң киң танылу алганы — ул [[Ким Стенли Робинсон]]ның [[Марс трилогиясе|''Марс'' трилогиясе]].

[[Марстагы йөз]] һәм [[планетаара космик станция]]ләр тарафыннан рәсемгә алынган башка серле күренешләр хакындагы псевдо-фәнни сөйләшүләр борынгы цивилизацияләрнең фәнни фантастикада, бигрәк тә кинематографта популяр булып калуын аңлата<ref name=miles_peters />.

{{clear}}

== Искәрмәләр ==

<div class="references-small">
<references group=и/>
</div>

== Чыганаклар ==

{{Тәрҗемә ителгән мәкалә|en|Mars}}

{{reflist|colwidth=30em|refs=

<ref name="northcratersn">{{cite web |date=July 19, 2008 |title=Impact May Have Transformed Mars |publisher=ScienceNews.org |first=Ashley |last=Yeager |url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/33622/title/Impact_may_have_transformed_Mars_ |accessdate=July 21, 2017 |archivedate=2012-09-14 |archiveurl=https://archive.is/20120914153420/http://www.sciencenews.org/view/generic/id/33622/title/Impact_may_have_transformed_Mars_ }}</ref>

<ref name="northcraterguard">{{cite news |date=June 26, 2008 |title=Cataclysmic impact created north-south divide on Mars |publisher=Science @ guardian.co.uk |first=Ian |last=Sample |url=https://www.theguardian.com/science/2008/jun/26/mars.asteroid?gusrc=rss&feed=science |location=London |accessdate=July 21, 2017}}</ref>

<ref name="nssdc">{{cite web |author=Williams, David R. |title=Mars Fact Sheet |work=National Space Science Data Center |publisher=NASA |date=September 1, 2004 |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html |accessdate=July 22, 2017}}</ref>

<ref name="nasa_hematite">{{cite web |title=The Lure of Hematite |work=Science@NASA |publisher=NASA |date=March 28, 2001 |url=https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast28mar_1|accessdate=July 20, 2017|lang=en}}</ref>

<ref name="jgr110">{{cite journal |journal=[[Journal of Geophysical Research]] |date=May 7, 2005 |last=Heldmann |first=Jennifer L. |title=Formation of Martian gullies by the action of liquid water flowing under current Martian environmental conditions |url=http://daleandersen.seti.org/Dale_Andersen/Science_articles_files/Heldmann%20et%20al.2005.pdf |format=PDF |volume=110 |issue=E5 |page=Eo5004 |doi=10.1029/2004JE002261 |accessdate=September 17, 2008 |bibcode=2005JGRE..11005004H |display-authors=etal }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081001162643/http://daleandersen.seti.org/Dale_Andersen/Science_articles_files/Heldmann%20et%20al.2005.pdf |date=2008-10-01 }} 'conditions such as now occur on Mars, outside of the temperature-pressure stability regime of liquid water'… 'Liquid water is typically stable at the lowest elevations and at low latitudes on the planet because the atmospheric pressure is greater than the [[vapor pressure]] of water and surface temperatures in equatorial regions can reach 273 K for parts of the day [Haberle ''et al''., 2001]'</ref>

<ref name="h">{{cite web |url=http://solarsystem.jpl.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Facts |title=NASA, Mars: Facts & Figures |accessdate=February 7, 2017 |archivedate=2010-05-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100528121225/http://solarsystem.jpl.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Facts }}</ref>

<ref name="kostama">{{cite journal |journal=Geophysical Research Letters |volume=33 |issue=11 |page=L11201 |date=June 3, 2006 |author1=Kostama, V.-P. |author2=Kreslavsky, M. A. |author3=Head, J. W. |title=Recent high-latitude icy mantle in the northern plains of Mars: Characteristics and ages of emplacement |url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml |doi=10.1029/2006GL025946 |accessdate=August 12, 2007 |bibcode=2006GeoRL..3311201K }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090318010946/http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml |date=2009-03-18 }} 'Martian high-latitude zones are covered with a smooth, layered ice-rich mantle'.</ref>

<ref name="sci299">{{cite journal |author1=Byrne, Shane |author2=Ingersoll, Andrew P. |title=A Sublimation Model for Martian South Polar Ice Features |journal=Science |volume=299 |issue=5609 |pages=1051–1053 |date=2003 |pmid=12586939 |doi=10.1126/science.1080148 |bibcode=2003Sci...299.1051B}}</ref>

<ref name="nasa070315">{{cite web |publisher=NASA |date=March 15, 2007 |title=Mars' South Pole Ice Deep and Wide |url=http://jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2007-030 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090420204127/http://jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2007-030 |archivedate=April 20, 2009 |accessdate=7 February, 2017}}</ref>

<ref name="rust">{{cite web |last=Peplow |first=Mark |title=How Mars got its rust |work= |publisher=Nature |url=http://www.nature.com/news/2004/040503/full/news040503-6.html |doi=10.1038/news040503-6 |accessdate=July 23, 2017}}</ref>

<ref name="Nimmo 2005">{{cite journal |last1=Nimmo |first1=Francis |last2=Tanaka |first2=Ken |doi=10.1146/annurev.earth.33.092203.122637 |title=Early Crustal Evolution Of Mars |date=2005 |pages=133–161 |issue=1 |volume=33 |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |bibcode=2005AREPS..33..133N}}</ref>

<ref name="icarus213_2_451">{{cite journal |last1=Rivoldini |first1=A. |last2=Van Hoolst |first2=T. |last3=Verhoeven |first3=O. |last4=Mocquet |first4=A. |last5=Dehant |first5=V. |title=Geodesy constraints on the interior structure and composition of Mars |journal=Icarus |volume=213 |issue=2 |pages=451–472 |date=June 2011 |doi=10.1016/j.icarus.2011.03.024 |bibcode=2011Icar..213..451R}}</ref>

<ref name="jacque03">{{cite web |last1=Jacqué |first1=Dave |url=http://cars9.uchicago.edu/gsecars/LVP/publication/News/X-rays%20reveal%20secrets%20of%20Mars%27%20core.htm |title=APS X-rays reveal secrets of Mars' core |publisher=Argonne National Laboratory |date=September 26, 2003 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151215051637/http://cars9.uchicago.edu/gsecars/LVP/publication/News/X-rays%20reveal%20secrets%20of%20Mars%27%20core.htm |archivedate=2015-12-15 |accessdate=8 February, 2017 }}</ref>

<ref name="INTAS">[http://users.ugent.be/~mdbatist/intas/morphometry.htm A new bathymetric map of Lake Baikal.] INTAS Project 99-1669. Ghent University, Ghent, Belgium; Consolidated Research Group on Marine Geosciences (CRG-MG), University of Barcelona, Spain; Limnological Institute of the Siberian Branch of the Russian Academy of Sciences, Irkutsk, Russian Federation; State Science Research Navigation-Hydrographic Institute of the Ministry of Defense, St. Petersburg, Russian Federation. Morphometric data.</ref>

<ref name="EPAphysical">{{cite web|url=http://www.epa.gov/glnpo/physfacts.html |title=Great Lakes: Basic Information: Physical Facts |last= |first= |date=May 25, 2011 |work= |publisher=U.S. Government |quote= |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101029215637/http://www.epa.gov/glnpo/physfacts.html |archivedate=October 29, 2010 | accessdate=8 February 2017}}</ref>

<ref name="usra">[http://www.lpi.usra.edu/publications/slidesets/redplanet2/slide_2.html] THE RED PLANET: A SURVEY OF MARS Slide 2 Earth Telescope View of Mars [http://www.lpi.usra.edu/publications/slidesets/redplanet2/index.shtml index]</ref>

<ref name="science324_5928_736">{{cite journal |last1=McSween |first1=Harry Y. |last2=Taylor |first2=G. Jeffrey |last3=Wyatt |first3=Michael B. |title=Elemental Composition of the Martian Crust |journal=Science |volume=324 |issue=5928 |pages=736–739 |date=May 2009 |doi=10.1126/science.1165871 |pmid=19423810 |bibcode=2009Sci...324..736M}}</ref>

<ref name="bbc080627">{{cite news |title=Martian soil 'could support life' |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7477310.stm |publisher=BBC News |date=June 27, 2008 |accessdate=July 26, 2017}}</ref>

<ref name="marssalt">{{cite news |url=http://www.usatoday.com/tech/science/space/2008-08-04-mars-soil_N.htm |title=Scientists: Salt in Mars soil not bad for life |last=Chang |first=Alicia |agency=Associated Press |accessdate=July 26, 2017 |date=August 5, 2008 |work=USA Today}}</ref>

<ref name="jpl_soil">{{cite web |title=NASA Spacecraft Analyzing Martian Soil Data |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/phoenix/release.php?ArticleID=1816 |publisher=JPL |accessdate=July 26, 2017 |archivedate=2017-05-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170522063940/https://www.jpl.nasa.gov/news/phoenix/release.php?ArticleID=1816 }}</ref>

<ref name="esa31031">{{cite web |url=http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=31031 |title=Close Inspection for Phobos |work=ESA website |accessdate=12 February 2017}}</ref>

<ref name="theoi">{{cite web |url=http://www.theoi.com/Olympios/AresAttendants.html |title=Ares Attendants: Deimos & Phobos |work=Greek Mythology |accessdate=12 February 2017}}</ref>

<ref name="qjras19">{{cite journal |author1=Hunt, G. E. |author2=Michael, W. H. |author3=Pascu, D. |author4=Veverka, J. |author5=Wilkins, G. A. |author6=Woolfson, M. |title=The Martian satellites—100 years on |journal=Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society |volume=19 |date=1978 |pages=90–109 |bibcode=1978QJRAS..19...90H}}</ref>

<ref name="Greek Names of the Planets">{{cite web |url=http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100509164917/http://www.greek-names.info/greek-names-of-the-planets/ |archivedate=May 9, 2010 |title=Greek Names of the Planets |accessdate=12 February 2017 |quote=Aris is the Greek name of the planet Mars, the fourth planet from the sun, also known as the Red planet. Aris or Ares was the Greek god of War.}} Планета турындагы Грек википедиясендәге [[:el:Άρης (πλανήτης)|мәкаләне]] дә карагыз.</ref>

<ref name="jog91">{{cite journal |last=Tanaka |first=K. L. |date=1986 |title=The Stratigraphy of Mars |journal=[[Journal of Geophysical Research]] |volume=91 |issue=B13 |pages=E139–E158 |doi=10.1029/JB091iB13p0E139 |bibcode=1986JGR....91..139T}}</ref>

<ref name="ssr_96_1_4">{{cite journal |doi=10.1023/A:1011945222010 |title=Cratering Chronology and the Evolution of Mars |author1=Hartmann, William K. |author2=Neukum, Gerhard |journal=Space Science Reviews |volume=96 |issue=1/4 |pages=165–194 |date=2001 |bibcode=2001SSRv...96..165H}}</ref>

<ref name="ag44_4">{{cite journal |author1=Mitchell, Karl L. |author2=Wilson, Lionel |title=Mars: recent geological activity : Mars: a geologically active planet |journal=[[Astronomy & Geophysics]] |volume=44 |issue=4 |pages=4.16–4.20 |date=2003 |doi=10.1046/j.1468-4004.2003.44416.x |bibcode=2003A&G....44d..16M}}</ref>

<ref name="dc080304">{{cite web |url=http://dsc.discovery.com/news/2008/03/04/mars-avalanche.html |title=Mars avalanche caught on camera |date=March 4, 2008 |work=Discovery Channel |publisher=Discovery Communications |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080306110204/http://dsc.discovery.com/news/2008/03/04/mars-avalanche.html| archivedate=10 June 2008| accessdate=17 February 2017}}</ref>

<ref name="magnetosphere">{{cite web |date=November 9, 2006 |title=Magnetic Fields and Mars |publisher=Mars Global Surveyor @ NASA |author1=Valentine, Theresa |author2=Amde, Lishan |url=http://mgs-mager.gsfc.nasa.gov/Kids/magfield.html |accessdate=July 24, 2017}}</ref>

<ref name="swind">{{cite web |last=Philips |first=Tony |title=The Solar Wind at Mars |publisher=Science@NASA |date=2001 |url=https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast31jan_1|accessdate=18 February 2017}}</ref>

<ref name="swind2">{{cite journal |author=Lundin, R |title=Solar Wind-Induced Atmospheric Erosion at Mars: First Results from ASPERA-3 on Mars Express |journal=Science |date=2004 |volume=305 |pages=1933–1936 |doi=10.1126/science.1101860 |pmid=15448263 |issue=5692 |bibcode=2004Sci...305.1933L |display-authors=etal}}</ref>

<ref name="bolonkin09">{{cite book |first=Alexander A. |last=Bolonkin |date=2009 |title=Artificial Environments on Mars |publisher=Springer |place=Berlin Heidelberg |pages=599–625 |isbn=978-3-642-03629-3}}</ref>

<ref name="atkinson07">{{cite web |url=http://www.universetoday.com/7024/the-mars-landing-approach-getting-large-payloads-to-the-surface-of-the-red-planet/ |title=The Mars Landing Approach: Getting Large Payloads to the Surface of the Red Planet |accessdate=19 February 2017 |author=Atkinson, Nancy |date=July 17, 2007}}</ref>

<ref name="jpl_dust_devil">{{cite web |url=http://hirise.lpl.arizona.edu/ESP_013751_1115 |title=Dust Devil Etch-A-Sketch (ESP_013751_1115) |publisher=NASA/JPL/University of Arizona |date=July 2, 2009 |accessdate=July 26,2017}}</ref>

<ref name="gpl29_23_41">{{cite journal |author1=Schorghofer, Norbert |author2=Aharonson, Oded |author3=Khatiwala, Samar |title=Slope streaks on Mars: Correlations with surface properties and the potential role of water |journal=Geophysical Research Letters |volume=29 |issue=23 |pages=41–1 |date=2002 |doi=10.1029/2002GL015889 |bibcode=2002GeoRL..29w..41S}}</ref>

<ref name="oleb33_4_515">{{cite journal |author=Gánti, Tibor |title=Dark Dune Spots: Possible Biomarkers on Mars? |journal=Origins of Life and Evolution of the Biosphere |volume=33 |issue=4 |pages=515–557 |date=2003 |bibcode=2003OLEB...33..515G |doi=10.1023/A:1025705828948 |display-authors=etal}}</ref>

<ref name="jgr107_E6">{{cite journal |last1=Bandfield |first1=Joshua L. |title=Global mineral distributions on Mars |journal=Journal of Geophysical Research: Planets |volume=107 |issue=E6 |pages=9–1 |date=June 2002 |doi=10.1029/2001JE001510 |bibcode=2002JGRE..107.5042B}}</ref>

<ref name="sci300a">{{cite journal |last=Christensen |first=Philip R. |date=June 27, 2003 |title=Morphology and Composition of the Surface of Mars: Mars Odyssey THEMIS Results |journal=Science |volume=300 |issue=5628 |pages=2056–2061 |doi=10.1126/science.1080885 |pmid=12791998 |bibcode=2003Sci...300.2056C |display-authors=etal}}</ref>

<ref name="sci300b">{{cite journal |last=Golombek |first=Matthew P. |date=June 27, 2003 |title=The Surface of Mars: Not Just Dust and Rocks |journal=Science |volume=300 |issue=5628 |pages=2043–2044 |doi=10.1126/science.1082927 |pmid=12829771}}</ref>

<ref name="dinerman04">{{cite web |last=Dinerman |first=Taylor |url=http://www.thespacereview.com/article/232/1 |title=Is the Great Galactic Ghoul losing his appetite? |work=The space review |date=September 27, 2004 |accessdate=28 February 2017}}</ref>

<ref name="disc920901">{{cite web |first=Jeffrey |last=Kluger |date=September 1, 1992 |publisher=Discover Magazine |title=Mars, in Earth's Image |url=http://discovermagazine.com/1992/sep/marsinearthsimag105 |accessdate=28 February 2017}}</ref>

<ref name="goodman97">{{cite web |last=Goodman |first=Jason C |date=September 22, 1997 |url=http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101110051940/http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html |archivedate=November 10, 2010 |title=The Past, Present, and Possible Future of Martian Climate |publisher=[[MIT]] |accessdate=02 March 2017}}</ref>

<ref name="dusty">{{cite journal |last=Lemmon |first=M. T. |title=Atmospheric Imaging Results from Mars Rovers |journal=Science |volume=306 |pages=1753–1756 |date=2004 |doi=10.1126/science.1104474 |pmid=15576613 |issue=5702 |bibcode=2004Sci...306.1753L |display-authors=etal}}</ref>

<ref name="methane-me">{{cite journal |author1=Formisano, V. |author2=Atreya, S. |author3=Encrenaz, T. |author4=Ignatiev, N. |author5=Giuranna, M. |title=Detection of Methane in the Atmosphere of Mars |journal=[[Science (journal)|Science]] |date=2004 |volume=306 |issue=5702 |pages=1758–1761 |doi=10.1126/science.1101732 |pmid=15514118 |bibcode=2004Sci...306.1758F}}</ref>

<ref name="methane">{{cite news |date=March 30, 2004 |title=Mars Express confirms methane in the Martian atmosphere |publisher=[[ESA]] |url=http://www.esa.int/esaMI/Mars_Express/SEMZ0B57ESD_0.html |accessdate=03 March 2017}}</ref>

<ref name="plumes">{{cite journal |title=Strong Release of Methane on Mars in Northern Summer 2003 |journal=Science |date=February 20, 2009 |first=Michael J. |last=Mumma |volume=323 |issue=5917 |pages=1041–1045 |doi=10.1126/science.1165243 |url=http://images.spaceref.com/news/2009/Mumma_et_al_Methane_Mars_wSOM_accepted2.pdf |pmid=19150811 |bibcode=2009Sci...323.1041M |display-authors=etal}}</ref>

<ref name="results">{{cite journal |title=Some problems related to the origin of methane on Mars |author=Krasnopolsky, Vladimir A. |journal=Icarus |volume=180 |issue=2 |pages=359–367 |date=February 2005 |doi=10.1016/j.icarus.2005.10.015 |bibcode=2006Icar..180..359K}}</ref>

<ref name="ssr96_1_4_197">{{cite journal |doi=10.1023/A:1011997206080 |author1=Halliday, A. N. |author2=Wänke, H. |author3=Birck, J.-L. |author4=Clayton, R. N. |date=2001 |title=The Accretion, Composition and Early Differentiation of Mars |journal=Space Science Reviews |volume=96 |issue=1/4 |pages=197–230 |bibcode=2001SSRv...96..197H}}</ref>

<ref name="zharkov93">{{cite book |last=Zharkov |first=V. N. |date=1993 |title=The role of Jupiter in the formation of planets |booktitle=Evolution of the Earth and planets |pages=7–17 |bibcode=1993GMS....74....7Z}}</ref>

<ref name="icarus165_1">{{cite journal |author1=Lunine, Jonathan I. |author2=Chambers, John |author3=Morbidelli, Alessandro |author4=Leshin, Laurie A. |title=The origin of water on Mars |journal=Icarus |volume=165 |issue=1 |pages=1–8 |date=2003 |doi=10.1016/S0019-1035(03)00172-6 |bibcode=2003Icar..165....1L}}</ref>

<ref name="barlow88">{{cite conference |author=Barlow, N. G. |date= October 5–7, 1988 |title=Conditions on Early Mars: Constraints from the Cratering Record |work=MEVTV Workshop on Early Tectonic and Volcanic Evolution of Mars. LPI Technical Report 89-04 |page=15 |publisher=Lunar and Planetary Institute |location=Easton, Maryland |editors=H. Frey |bibcode=1989eamd.work...15B}}</ref>

<ref name="sciam080627">{{cite web |url=http://www.sciam.com/article.cfm?id=giant-asteroid-flattened |title=Giant Asteroid Flattened Half of Mars, Studies Suggest |publisher=Scientific American |accessdate=July 25, 2017}}</ref>

<ref name="nyt080626">{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2008/06/26/science/space/26mars.html?em&ex=1214712000&en=bd0be05a87523855&ei=5087%0A |title=Huge Meteor Strike Explains Mars's Shape, Reports Say |publisher=New York Times |accessdate=July 25, 2017 |first=Kenneth |last=Chang |date=8 March 2017}}</ref>

<ref name="nasa040303">{{cite press release |publisher=NASA |date=March 3, 2004 |title=Mineral in Mars 'Berries' Adds to Water Story |url=http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071109185031/http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm |archivedate=November 9, 2007 |accessdate=June 13, 2006}}</ref>

<ref name="nasa101001">{{cite web |title=Mars Exploration Rover Mission: Science |publisher=NASA |date=July 12, 2007 |url=http://marsrover.nasa.gov/science/goal1-results.html |accessdate=January 10, 2010 |archivedate=2010-05-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100528175553/http://marsrover.nasa.gov/science/goal1-results.html }}</ref>

<ref name="Head1999">{{cite journal |author=Head, J.W. |title=Possible Ancient Oceans on Mars: Evidence from Mars Orbiter Laser Altimeter Data |journal=Science |volume=286 |issue=5447 |date=1999 |doi=10.1126/science.286.5447.2134 |bibcode=1999Sci...286.2134H |pages=2134–7 |pmid=10591640 |display-authors=etal}}</ref>

<ref name="spacecraft1">{{cite web |date=July 31, 2008 |title=NASA Spacecraft Confirms Martian Water, Mission Extended |publisher=Science @ NASA |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080731.html |accessdate=July 29, 2017}}</ref>

<ref name="specials1">{{cite web |title=Water ice in crater at Martian north pole |date=July 28, 2005 |publisher=ESA |url=http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMGKA808BE_0.html |accessdate=July 27, 2017}}</ref>

<ref name="jsg.utexas.edu">{{cite web |title=Scientists Discover Concealed Glaciers on Mars at Mid-Latitudes |date=November 20, 2008 |publisher=University of Texas at Austin |url=http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110725200229/http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html |archivedate=July 25, 2011 |accessdate=July 27, 2017}}</ref>

<ref name="bbc040124">{{cite news |first=David |last=Whitehouse |date=January 24, 2004 |title=Long history of water and Mars |work=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/3426539.stm |accessdate=July 27, 2017}}</ref>

<ref name="icarus169">{{cite journal |author1=Mellon, J. T. |author2=Feldman, W. C. |author3=Prettyman, T. H. |title=The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars |journal=Icarus |date=2003 |volume=169 |issue=2 |pages=324–340 |bibcode=2004Icar..169..324M |doi=10.1016/j.icarus.2003.10.022}}</ref>

<ref name="Kerr2005">{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Ice or Lava Sea on Mars? A Transatlantic Debate Erupts |journal=Science |volume=307 |issue=5714 |pages=1390–1391 |date=March 4, 2005 |doi=10.1126/science.307.5714.1390a |pmid=15746395}}</ref>

<ref name="Jaeger2007">{{cite journal |last=Jaeger |first=W. L. |title=Athabasca Valles, Mars: A Lava-Draped Channel System |journal=Science |volume=317 |pages=1709–1711 |date=September 21, 2007 |doi=10.1126/science.1143315 |pmid=17885126 |issue=5845 |bibcode=2007Sci...317.1709J |display-authors=etal}}</ref>

<ref name="lucchita_rosanova">{{cite web |author1=Lucchitta, B. K. |author2=Rosanova, C. E. |date=August 26, 2003 |url=http://astrogeology.usgs.gov/Projects/VallesMarineris/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110611053821/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/VallesMarineris/ |archivedate=June 11, 2011 |title=Valles Marineris; The Grand Canyon of Mars |publisher=USGS |accessdate=July 29, 2017}}</ref>

<ref name="nature434">{{cite journal |last=Murray |first=John B. |title=Evidence from the Mars Express High Resolution Stereo Camera for a frozen sea close to Mars' equator |journal=Nature |volume=434 |pages=352–356 |date=March 17, 2005 |doi=10.1038/nature03379 |pmid=15772653 |issue=703 |bibcode=2005Natur.434..352M |display-authors=etal}}</ref>

<ref name="NASA&nbsp;– NASA Spacecraft Data Suggest Water Flowing on Mars">{{cite web |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/MRO/news/mro20110804.html |title=NASA&nbsp;– NASA Spacecraft Data Suggest Water Flowing on Mars |publisher=Nasa.gov |date=August 4, 2011 |accessdate=September 19, 2011}}</ref>

<ref name="Guardian">{{cite web |author=Jha, Alok. |title=Nasa's Curiosity rover finds water in Martian soil |url=https://www.theguardian.com/science/2013/sep/26/nasa-curiosity-rover-mars-soil-water |publisher=theguardian.com |accessdate=November 6, 2013}}</ref>

<ref name="CraddockHoward2002">{{cite journal |author1=Craddock, R.A. |author2=Howard, A.D. |title=The case for rainfall on a warm, wet early Mars |journal=Journal of Geophysical Research |volume=107 |issue=E11 |pages=21–1 |date=2002 |doi=10.1029/2001JE001505 |bibcode=2002JGRE..107.5111C}}</ref>

<ref name="sci288">{{cite journal |last=Malin |first=Michael C. |last2=Edgett |first2=KS |title=Evidence for Recent Groundwater Seepage and Surface Runoff on Mars |journal=Science |volume=288 |issue=5475 |pages=2330–2335 |date=June 30, 2000 |pmid=10875910 |doi=10.1126/science.288.5475.2330 |bibcode=2000Sci...288.2330M}}</ref>

<ref name="nasa061206">{{cite web |title=NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars |publisher=NASA |date=December 6, 2006 |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html |accessdate=August 01, 2017}}</ref>

<ref name="bbc061206">{{cite news |title=Water flowed recently on Mars |publisher=BBC |date=December 6, 2006 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6214834.stm |accessdate=August 01, 2017}}</ref>

<ref name="nasa061206b">{{cite news |publisher=NASA |date=December 6, 2006 |title=Water May Still Flow on Mars, NASA Photo Suggests |url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6587226 |accessdate=August 01, 2017}}</ref>

<ref name="Lewis2006">{{cite journal |author1=Lewis, K.W. |author2=Aharonson, O. |title=Stratigraphic analysis of the distributary fan in Eberswalde crater using stereo imagery |journal=Journal of Geophysical Research |volume=111 |issue=E06001 |date=2006 |doi=10.1029/2005JE002558 |bibcode=2006JGRE..11106001L}}</ref>

<ref name="Matsubara2011">{{cite journal |author1=Matsubara, Y. |author2=Howard, A.D. |author3=Drummond, S.A. |title=Hydrology of early Mars: Lake basins |journal=Journal of Geophysical Research |volume=116 |issue=E04001 |date=2011 |doi=10.1029/2010JE003739 |bibcode=2011JGRE..11604001M}}</ref>

<ref name="nasa">{{cite news |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mer/news/mer20111207.html |title=NASA – NASA Mars Rover Finds Mineral Vein Deposited by Water |work=Nasa.gov |date=December 7, 2011 |accessdate=August 14, 2012}}</ref>

<ref name="nationalgeographic">{{cite news |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2011/12/111208-mars-water-nasa-rover-opportunity-gypsum-life-space-science/ |title=Rover Finds "Bulletproof" Evidence of Water on Early Mars |work=News.nationalgeographic.com |date=December 8, 2011 |accessdate=August 14, 2012}}</ref>

<ref name="nationalgeographic1">{{cite news |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2012/06/120626-mars-water-mantle-oceans-meteorites-space-science/ |title=Mars Has "Oceans" of Water Inside? |work=News.nationalgeographic.com |date=June 26, 2012 |accessdate=August 14, 2012}}</ref>

<ref name="clouds">{{cite news |date=December 13, 2004 |title=Mars Rovers Spot Water-Clue Mineral, Frost, Clouds |url=http://marsrovers.jpl.nasa.gov/gallery/press/opportunity/20041213a.html |publisher=NASA |accessdate=March 17, 2006}}</ref>

<ref name="mira">{{cite web |title=MIRA's Field Trips to the Stars Internet Education Program |publisher=Mira.or |url=http://www.mira.org/fts0/planets/097/text/txt002x.htm |accessdate=February 26, 2007}}</ref>

<ref name="brown">{{cite journal |last=Carr |first=Michael H. |title=Oceans on Mars: An assessment of the observational evidence and possible fate |journal=Journal of Geophysical Research |date=2003 |volume=108 |issue=5042 |page=24 |bibcode=2003JGRE..108.5042C |doi=10.1029/2002JE001963}}</ref>

<ref name="phillips">{{cite web |last=Phillips |first=Tony |title=Mars is Melting, Science at NASA |url=http://science.nasa.gov/headlines/y2003/07aug_southpole.htm |accessdate=February 26, 2007 |archivedate=2007-02-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070224153145/http://science.nasa.gov/headlines/y2003/07aug_southpole.htm }}</ref>

<ref name="glenday09">{{cite book |first=Craig |last=Glenday |date=2009 |page=12 |title=Guinness World Records |publisher=Random House, Inc. |isbn=0-553-59256-4}}</ref>

<ref name="scsdes49">{{cite journal |first=Junyong |last=Chen |title=Progress in technology for the 2005 height determination of Qomolangma Feng (Mt. Everest) |journal=Science in China Series D: Earth Sciences |volume=49 |issue=5 |date=2006 |pages=531–538 |doi=10.1007/s11430-006-0531-1 |display-authors=etal}}</ref>

<ref name="cushing_titus_wynn07">{{cite web |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2007/pdf/1371.pdf |format=PDF |title=Themis Observes Possible Cave Skylights on Mars |author1=Cushing, G. E. |author2=Titus, T. N. |author3=Wynne, J. J. |author4=Christensen, P. R. |publisher=Lunar and Planetary Science XXXVIII |date=2007 |accessdate=August 2, 2007}}</ref>

<ref name="nau070328">{{cite news |url=http://www4.nau.edu/insidenau/bumps/2007/3_28_07/mars.htm |title=NAU researchers find possible caves on Mars |work=Inside NAU |publisher=[[Northern Arizona University]] |volume=4 |issue=12 |date=March 28, 2007 |accessdate=May 28, 2007}}</ref>

<ref name="bbc070317">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6461201.stm |title=Researchers find possible caves on Mars |work=Paul Rincon of [[BBC News]] |accessdate=30 March 2017 |date=March 17, 2007}}</ref>

<ref name="plumes"/>

<ref name="nature460">{{cite journal |title=Observed variations of methane on Mars unexplained by known atmospheric chemistry and physics |journal=Nature |date=August 6, 2009 |first=Lefèvre |last=Franck |author2=Forget, François |volume=460 |pages=720–723 |doi=10.1038/nature08228 |pmid=19661912 |issue=7256 |bibcode=2009Natur.460..720L}}</ref>

<ref name="carr06">{{cite book |first=Michael H. |last=Carr |date=2006 |title=The surface of Mars |page=16 |volume=6 |work=Cambridge planetary science series |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-87201-4}}</ref>

<ref name="olivine">{{cite journal |author1=Oze, C. |author2=Sharma, M. |title=Have olivine, will gas: Serpentinization and the abiogenic production of methane on Mars |journal=Geophysical Research Letters |date=2005 |volume=32 |issue=10 |page=L10203 |doi=10.1029/2005GL022691 |bibcode=2005GeoRL..3210203O}}</ref>

<ref name="paob85">{{cite journal |last=Novakovic |first=B. |date=2008 |title=Senenmut: An Ancient Egyptian Astronomer |journal=Publications of the Astronomical Observatory of Belgrade |volume=85 |pages=19–23 |bibcode=2008POBeo..85...19N |arxiv=0801.1331}}</ref>

<ref name="north08">{{cite book |first=John David |last=North |date=2008 |title=Cosmos: an illustrated history of astronomy and cosmology |publisher=University of Chicago Press |pages=48–52 |isbn=0-226-59441-6}}</ref>

<ref name="swerdlow98">{{cite book |first=Noel M. |last=Swerdlow |date=1998 |pages=34–72 |title=The Babylonian theory of the planets |publisher=Princeton University Press |isbn=0-691-01196-6 |chapter=Periodicity and Variability of Synodic Phenomenon}}</ref>

<ref name="poor08">{{cite book |first=Charles Lane |last=Poor |date=1908 |title=The solar system: a study of recent observations |page=193 |volume=17 |work=Science series |publisher=G. P. Putnam's sons}}</ref>

<ref name="google">Harland, David Michael (2007). "''[https://books.google.com/books?id=ScORNbV0E8wC&pg=PA1 Cassini at Saturn: Huygens results]''". p. 1. ISBN 0-387-26129-X</ref>

<ref name="google7">Hummel, Charles E. (1986). ''[https://books.google.com/books?id=2b3ab2ErEtUC&pg=PA38 The Galileo connection: resolving conflicts between science & the Bible].'' InterVarsity Press. pp. 35–38. ISBN 0-87784-500-X.</ref>

<ref name="needham_ronan85">{{cite book |author1=Needham, Joseph |author2=Ronan, Colin A. |date=1985 |title=The Shorter Science and Civilisation in China: An Abridgement of Joseph Needham's Original Text |work=The shorter science and civilisation in China |page=187 |publisher=Cambridge University Press |volume=2 |edition=3rd |isbn=0-521-31536-0}}</ref>

<ref name="jse97">{{cite journal |title=Planetary Diameters in the Surya-Siddhanta |first=Richard |last=Thompson |journal=[[Journal of Scientific Exploration]] |volume=11 |issue=2 |pages=193–200 [193–6] |date=1997 |url=http://www.scientificexploration.org/journal/jse_11_2_thompson.pdf |accessdate=March 13, 2010 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100107161952/http://www.scientificexploration.org/journal/jse_11_2_thompson.pdf |date=2010-01-07 }}</ref>

<ref name="taton03">{{cite book |first=Reni |last=Taton |date=2003 |title=Planetary Astronomy from the Renaissance to the Rise of Astrophysics, Part A, Tycho Brahe to Newton |editors=Reni Taton, Curtis Wilson and Michael Hoskin |page=109 |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-54205-7}}</ref>

<ref name="hirschfeld01">{{cite book |first=Alan |last=Hirshfeld |date=2001 |title=Parallax: the race to measure the cosmos |pages=60–61 |publisher=Macmillan |isbn=0-7167-3711-6}}</ref>

<ref name="sat57">{{cite journal |last=Breyer |first=Stephen |date=1979 |title=Mutual Occultation of Planets |journal=Sky and Telescope |volume=57 |issue=3 |page=220 |bibcode=1979S&T....57..220A}}</ref>

<ref name="jha15">{{cite journal |last=Peters |first=W. T. |date=1984 |title=The Appearance of Venus and Mars in 1610 |journal=Journal of the History of Astronomy |volume=15 |issue=3 |pages=211–214 |bibcode=1984JHA....15..211P}}</ref>

<ref name="arizona">{{cite book |last=Sheehan |first=William |date=1996 |url=http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/chap02.htm |chapter=2: Pioneers |work=uapress.arizona.edu |title=The Planet Mars: A History of Observation and Discovery |place=Tucson |publisher=University of Arizona |accessdate=January 16, 2010 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120426163500/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP02.HTM |date=2012-04-26 }}</ref>

<ref name="basalla06">{{cite book |first=George |last=Basalla |date=2006 |title=Civilized Life in the Universe: Scientists on Intelligent Extraterrestrials |pages=67–88 |publisher=Oxford University Press US |isbn=0-19-517181-0 |chapter=Percival Lowell: Champion of Canals}}</ref>

<ref name="maria_lane05">{{cite journal |author1=Maria, K. |author2=Lane, D. |date=2005 |title=Geographers of Mars |journal=Isis |volume=96 |pages=477–506 |doi=10.1086/498590 |pmid=16536152 |issue=4}}</ref>

<ref name="ba3">{{cite journal |last=Perrotin |first=M. |date=1886 |title=Observations des canaux de Mars |journal=Bulletin Astronomique, Serie I |volume=3 |pages=324–329 |bibcode=1886BuAsI...3..324P |language=French}}</ref>

<ref name="plates">{{cite web |first1=Nancy |last1=Neal-Jones |first2=Cynthia |last2=O'Carroll |publisher=NASA/Goddard Space Flight Center |title=New Map Provides More Evidence Mars Once Like Earth |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2005/mgs_plates.html |accessdate=December 4, 2011}}</ref>

<ref name="sci315">{{cite journal |title=Subsurface Radar Sounding of the South Polar Layered Deposits of Mars |author=Plaut, J. J |journal=Science |volume= 316|date=2007 |issue=5821 |pages=92–5 |doi=10.1126/science.1139672 |pmid=17363628 |bibcode=2007Sci...316...92P |display-authors=etal}}</ref>

<ref name="Onset and migration of spiral troughs on Mars revealed by orbital radar">{{cite journal |title=Onset and migration of spiral troughs on Mars revealed by orbital radar |author1=Smith, Isaac B. |author2=Holt, J. W. |journal=Nature |volume=465 |date=2010 |pages=450–453 |doi=10.1038/nature09049 |bibcode= 2010Natur.465..450S|issue=4 |pmid=20505722}}</ref>

<ref name="Mystery Spirals on Mars Finally Explained">{{cite web |url=http://www.space.com/8494-mystery-spirals-mars-finally-explained.html |publisher=Space.com |title=Mystery Spirals on Mars Finally Explained |date=May 26, 2010 |accessdate=May 26, 2010}}</ref>

<ref name="sheehan_ch04">{{cite web |last=Sheehan |first=William |url=http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/chap04.htm |title=Areographers |work=The Planet Mars: A History of Observation and Discovery |accessdate=June 13, 2006 |archivedate=2017-07-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170701062415/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP04.HTM }}</ref>

<ref name="usgs">[http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Categories Planetary Names: Categories for Naming Features on Planets and Satellites]. Planetarynames.wr.usgs.gov. Retrieved on December 1, 2011.</ref>

<ref name="viking_1950_2000">{{cite web |url=http://history.nasa.gov/monograph21/Chapter%206.pdf |format=PDF |title=Viking and the Resources of Mars |work=Humans to Mars: Fifty Years of Mission Planning, 1950–2000 |accessdate=March 10, 2007}}</ref>

<ref name="2006-100">{{cite news |title=NASA Findings Suggest Jets Bursting From Martian Ice Cap |date=August 16, 2006 |publisher=NASA |url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2006-100 |work=Jet Propulsion Laboratory |accessdate=August 11, 2009 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091010164741/http://www.jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2006-100 |date=2009-10-10 }}</ref>

<ref name="Kieffer2000">{{cite web |first=H. H. |last=Kieffer |date=2000 |title=Mars Polar Science 2000 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2000/pdf/4095.pdf |format=PDF |accessdate=September 6, 2009}}</ref>

<ref name="Portyankina">{{cite web |title=Fourth Mars Polar Science Conference |editor=Portyankina, G. |date=2006 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2006/pdf/8040.pdf |format=PDF |accessdate=August 11, 2009}}</ref>

<ref name="Hugh2006">{{cite journal |title=CO2 jets formed by sublimation beneath translucent slab ice in Mars' seasonal south polar ice cap |journal=Nature |first=Hugh H. |last=Kieffer |author2=Christensen, Philip R. |author3=Titus, Timothy N. |date=May 30, 2006 |volume=442 |issue=7104 |pmid=16915284 |pages=793–796 |doi=10.1038/nature04945 |bibcode=2006Natur.442..793K}}</ref>

<ref name="seds_huygens">{{cite web |author1=Frommert, H. |author2=Kronberg, C. |title=Christiaan Huygens |url=http://messier.seds.org/xtra/Bios/huygens.html |publisher=SEDS/Lunar and Planetary Lab |accessdate=March 10, 2007}}</ref>

<ref name="archinal_caplinger">{{cite journal |author1=Archinal, B. A. |author2=Caplinger, M. |title=Mars, the Meridian, and Mert: The Quest for Martian Longitude |journal=Abstract #P22D-06 |date=Fall 2002 |publisher=American Geophysical Union |bibcode=2002AGUFM.P22D..06A |volume=22 |page=06}}</ref>

<ref name="NASAMola2007">{{cite web |date=April 19, 2007 |title=Mars Global Surveyor: MOLA MEGDRs |publisher=geo.pds.nasa.gov |author=NASA |url=http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html |accessdate=June 24, 2011 |archivedate=2011-11-13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111113104943/http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html }} [http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html Mars Global Surveyor: MOLA MEGDRs] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111113104943/http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html |date=2011-11-13 }}</ref>

<ref name="pers66">{{cite journal |author1=Zeitler, W. |author2=Ohlhof, T. |author3=Ebner, H. |date=2000 |title=Recomputation of the global Mars control-point network |journal=Photogrammetric Engineering & Remote Sensing |volume=66 |issue=2 |pages=155–161 |url=http://www.asprs.org/a/publications/pers/2000journal/february/2000_feb_155-161.pdf |accessdate=December 26, 2009 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111113102454/http://www.asprs.org/a/publications/pers/2000journal/february/2000_feb_155-161.pdf |date=2011-11-13 }}</ref>

<ref name="lunine99">{{cite book |first=Cynthia J. |last=Lunine |date=1999 |title=Earth: evolution of a habitable world |page=183 |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-64423-2}}</ref>

<ref name="wright03">{{cite web |last=Wright |first=Shawn |date=April 4, 2003 |url=http://ivis.eps.pitt.edu/projects/MC/ |title=Infrared Analyses of Small Impact Craters on Earth and Mars |publisher=University of Pittsburgh |accessdate=February 26, 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070612190405/http://ivis.eps.pitt.edu/projects/MC/ |archivedate=June 12, 2007 |deadurl=yes}}</ref>

<ref name="ucar_geography">{{cite web |url=http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/mars/interior/Martian_global_geology.html |title=Mars Global Geography |work=Windows to the Universe |publisher=University Corporation for Atmospheric Research |date=April 27, 2001 |accessdate=June 13, 2006 |archivedate=2006-06-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060615161453/http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/mars/interior/Martian_global_geology.html }}</ref>

<ref name="emp9">{{cite journal |last=Wetherill |first=G. W. |title=Problems Associated with Estimating the Relative Impact Rates on Mars and the Moon |journal=Earth, Moon, and Planets |date=1999 |volume=9 |issue=1–2 |pages=227–231 |bibcode=1974Moon....9..227W |doi=10.1007/BF00565406}}</ref>

<ref name="emp45">{{cite journal |last=Costard |first=Francois M. |date=1989 |title=The spatial distribution of volatiles in the Martian hydrolithosphere |bibcode=1989EM&P...45..265C |journal=Earth, Moon, and Planets |volume=45 |issue=3 |pages=265–290 |doi=10.1007/BF00057747}}</ref>

<ref name="hand08">{{cite news |first=Eric |last=Hand |title=Plumes of methane identified on Mars |date=October 21, 2008 |publisher=Nature News |url=http://esse.engin.umich.edu/psl/PRESS/Mars/NatureNews_2008.pdf |accessdate=August 2, 2009 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120307183317/http://esse.engin.umich.edu/psl/PRESS/Mars/NatureNews_2008.pdf |date=2012-03-07 }}</ref>

<ref name="davidw">{{cite news |last=Whitehouse |first=David |date=July 15, 2004 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/3896335.stm |title=Dr. David Whitehouse – Ammonia on Mars could mean life |work=news.bbc.co.uk |publisher=BBC News |accessdate=August 14, 2012}}</ref>

<ref name="tesla01">{{cite web |url=http://earlyradiohistory.us/1901talk.htm |title=Talking with the Planets |accessdate=May 4, 2007 |last=Tesla |first=Nikola |date=February 19, 1901 |publisher=Collier's Weekly}}</ref>

<ref name="prion">{{cite web |title=Percivel Lowell's Canals |url=http://prion.bchs.uh.edu/Mars/Percival_Lowell.htm |accessdate=March 1, 2007 |archivedate=2007-02-19 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070219093537/http://prion.bchs.uh.edu/Mars/Percival_Lowell.htm }}</ref>

<ref name="fergus04">{{cite journal |url=http://www.rps.psu.edu/0305/mars.html |title=Mars Fever |first=Charles |last=Fergus |journal=Research/Penn State |date=2004 |volume=24 |issue=2 |accessdate=August 2, 2007 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20030831084133/http://www.rps.psu.edu/0305/mars.html |date=2003-08-31 }}</ref>

<ref name="philips01">{{cite web |last=Philips |first=Tony |date=July 16, 2001 |url=http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm |title=Planet Gobbling Dust Storms |work=Science @ NASA |accessdate=June 7, 2006 |archivedate=2006-06-13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060613062647/http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm }}</ref>

<ref name="barlow08">{{cite book |first=Nadine G. |last=Barlow |date=2008 |title=Mars: an introduction to its interior, surface and atmosphere |series=Cambridge planetary science |page=21 |volume=8 |isbn=0-521-85226-9 |publisher=Cambridge University Press}}</ref>

<ref name="mars2010">{{cite web |date=May 6, 2009 |title=Mars 2009/2010 |publisher=Students for the Exploration and Development of Space (SEDS) |url=http://spider.seds.org/spider/Mars/mars2010.html |accessdate=December 28, 2007}}</ref>

<ref name="Mars2011">{{cite web |url=http://home.surewest.net/kheider/astro/Mars2011.txt |title=Mars distance from the Sun from January 2011 to January 2015 |accessdate=January 27, 2012 |archivedate=2013-01-12 |archiveurl=https://archive.today/20130112013835/http://home.surewest.net/kheider/astro/Mars2011.txt }}</ref>

<ref name="mars_eccentricity">{{cite web |first=Aldo |last=Vitagliano |url=http://main.chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/MarsDist.html |title=Mars' Orbital eccentricity over time |work=Solex |publisher=Universita' degli Studi di Napoli Federico II |date=2003 |accessdate=July 20, 2007 |archivedate=2007-09-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070907013516/http://main.chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/MarsDist.html }}</ref>

<ref name="Nowack">{{cite web |title=Estimated Habitable Zone for the Solar System |publisher=Department of Earth and Atmospheric Sciences at Purdue University |first=Robert L. |last=Nowack |url=http://web.ics.purdue.edu/~nowack/geos105/lect14-dir/lecture14_files/image022.jpg |accessdate=April 10, 2009}}</ref>

<ref name="saltlife">{{cite news |date=February 15, 2008 |title=Early Mars 'too salty' for life |publisher=BBC News |first=Helen |last=Briggs |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7248062.stm |accessdate=February 16, 2008}}</ref>

<ref name="hannsson97">{{cite book |last=Hannsson |first=Anders |title=Mars and the Development of Life |publisher=Wiley |date=1997 |isbn=0-471-96606-1}}</ref>

<ref name="physorg070107">{{cite news |title=New Analysis of Viking Mission Results Indicates Presence of Life on Mars |publisher=Physorg.com |date=January 7, 2007 |url=http://phys.org/news87401064.html |accessdate=March 2, 2007}}</ref>

<ref name="nutrient">{{cite web |title=Phoenix Returns Treasure Trove for Science |date=June 6, 2008 |publisher=NASA/JPL |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080626.html |accessdate=June 27, 2008}}</ref>

<ref name="UV">{{cite web |first=John |last=Bluck |date=July 5, 2005 |title=NASA Field-Tests the First System Designed to Drill for Subsurface Martian Life |publisher=NASA |url=http://www.nasa.gov/centers/ames/research/exploringtheuniverse/marsdrill_prt.htm |accessdate=January 2, 2010}}</ref>

<ref name="icarus172">{{cite journal |author1=Krasnopolsky, Vladimir A. |author2=Maillard, Jean-Pierre |author3=Owen, Tobias C. |title=Detection of methane in the Martian atmosphere: evidence for life? |journal=[[Icarus (journal)|Icarus]] |date=2004 |volume=172 |issue=2 |pages=537–547 |doi=10.1016/j.icarus.2004.07.004 |bibcode=2004Icar..172..537K}}</ref>

<ref name="form">{{cite journal |title=Formaldehyde claim inflames Martian debate |journal=Nature |first=Mark |last=Peplow |date=February 25, 2005 |doi=10.1038/news050221-15}}</ref>

<ref name="zahnle01">{{cite journal |title=Decline and fall of the Martian empire |last=Zahnle |first=K. |journal=Nature |volume=412 |date=2001 |issue=6843 |pmid=11449281 |doi=10.1038/35084148 |pages=209–213}}</ref>

<ref name="science136_3510">{{cite journal |title=Martian Biology |last=Salisbury |first=F. B. |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=136 |issue=3510 |date=1962 |pages=17–26 |jstor=1708777 |bibcode=1962Sci...136...17S |doi=10.1126/science.136.3510.17 |pmid=17779780}}</ref>

<ref name="am89">{{cite journal|first=D. C. |last=Golden |title=Evidence for exclusively inorganic formation of magnetite in Martian meteorite ALH84001 |journal=American Mineralogist |date=2004 |volume=89 |issue=5–6 |pages=681–695 |url=http://epswww.unm.edu/facstaff/brearley/Golden_p681-695_04%5B1%5D.pdf |accessdate=December 25, 2010 |display-authors=etal |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110512155638/http://epswww.unm.edu/facstaff/brearley/Golden_p681-695_04%5B1%5D.pdf |archivedate=May 12, 2011 |bibcode=2004AmMin..89..681G |doi=10.2138/am-2004-5-602 }}</ref>

<ref name="esa050221">{{cite news |title=Mars pictures reveal frozen sea |publisher=ESA |author=Staff |date=February 21, 2005 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4285119.stm |accessdate=March 19, 2010}}</ref>

<ref name="ward_brownlee00">{{cite book |author1=Ward, Peter Douglas |author2=Brownlee, Donald |title=Rare earth: why complex life is uncommon in the universe |work=Copernicus Series |page=253 |edition=2nd |publisher=Springer |date=2000 |isbn=0-387-95289-6}}</ref>

<ref name="Distant worlds: milestones in planetary exploration">{{cite book |first=Peter |last=Bond |date=2007 |title=Distant worlds: milestones in planetary exploration |work=Copernicus Series |page=119 |publisher=Springer |isbn=0-387-40212-8}}</ref>

<ref name="ellis07">{{cite web |url=http://calspace.ucsd.edu/Mars99/docs/library/science/geological_history/moons1.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070517181817/http://calspace.ucsd.edu/Mars99/docs/library/science/geological_history/moons1.html |archivedate=May 17, 2007 |title=Geological History: Moons of Mars |publisher=CalSpace |first=Scott |last=Ellis |accessdate=August 2, 2007}}</ref>

<ref name="Andert">{{cite journal |last=Andert |first=T. P. |author2=Rosenblatt, P. |author3=Pätzold, M. |author4=Häusler, B. |author5=Dehant, V. |author6=Tyler, G. L. |author7=Marty, J. C. |title=Precise mass determination and the nature of Phobos |journal=[[Geophysical Research Letters]] |volume=37 |issue=L09202 |pages=L09202 |date=May 7, 2010 |doi=10.1029/2009GL041829 |bibcode=2010GeoRL..3709202A}}</ref>

<ref name="Blast">{{cite web |title=Mars Moon Phobos Likely Forged by Catastrophic Blast |work=Space.com |date=September 27, 2010 |url=http://www.space.com/scienceastronomy/martian-moon-forged-by-catastrophic-blast-100927.html |accessdate=October 1, 2010}}</ref>

<ref name="Giuranna">{{cite conference |first=M. |last=Giuranna |author2=Roush, T. L. |author3=Duxbury, T. |author4=Hogan, R. C. |author5=Geminale, A. |author6=Formisano, V. |title=Compositional Interpretation of PFS/MEx and TES/MGS Thermal Infrared Spectra of Phobos |work=European Planetary Science Congress Abstracts, Vol. 5 |date=2010 |url=http://meetingorganizer.copernicus.org/EPSC2010/EPSC2010-211.pdf |accessdate=October 1, 2010}}</ref>

<ref name="Andert"/>

<ref name="Blast"/>

<ref name="Giuranna"/>

<ref name="pl_org_deimos">{{cite web |url=http://www.planetary.org/explore/topics/mars/deimos.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110605084317/http://www.planetary.org/explore/topics/mars/deimos.html |archivedate=June 5, 2011 |title=Deimos |work=Planetary Societies's Explore the Cosmos |accessdate=June 13, 2006}}</ref>

<ref name="nature436">{{cite journal |first=J. F., III |last=Bell |title=Solar eclipses of Phobos and Deimos observed from the surface of Mars |journal=Nature |volume=436 |issue=7047 |pages=55–57 |date=July 7, 2005 |pmid=16001060 |doi=10.1038/nature03437 |bibcode=2005Natur.436...55B |display-authors=etal}}</ref>

<ref name="sd040317">{{cite web |author=Staff |date=March 17, 2004 |work=SpaceDaily |title=Martian Moons Block Sun In Unique Eclipse Images From Another Planet |url=http://www.spacedaily.com/news/mars-mers-04zzzd.html |accessdate=February 13, 2010}}</ref>

<ref name="jbaa93">{{cite journal |author1=Meeus, J. |author2=Goffin, E. |date=1983 |title=Transits of Earth as seen from Mars |journal=Journal of the British Astronomical Association |volume=93 |issue=3 |pages=120–123 |bibcode=1983JBAA...93..120M}}</ref>

<ref name="lloyd06">{{cite book |title=The QI Book of General Ignorance |last=Lloyd |first=John |authorlink=John Lloyd (writer) |author2=John Mitchinson |date=2006 |pages=102, 299 |publisher=Faber and Faber Limited |location=Britain |isbn=978-0-571-24139-2}}</ref>

<ref name="shallowsky">{{cite web |first=Akkana |last=Peck |url=http://www.shallowsky.com/mars.html |title=Mars Observing FAQ |work=Shallow Sky |accessdate=June 15, 2006}}</ref>

<ref name="zeilik02">{{cite book |first=Michael |last=Zeilik |date=2002 |title=Astronomy: the Evolving Universe |page=14 |edition=9th |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-80090-0}}</ref>

<ref name="Laskar2003">{{cite web |date=August 14, 2003 |title=Primer on Mars oppositions |publisher=IMCCE, Paris Observatory |author=Jacques Laskar |url=http://www.imcce.fr/Equipes/ASD/mars/oppo_en.html |accessdate=October 1, 2010 }} [http://home.surewest.net/kheider/astro/SolexMars.txt (Solex results)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120809014619/http://home.surewest.net/kheider/astro/SolexMars.txt |date=2012-08-09 }}</ref>

<ref name="sheehan970202">{{cite web |first=William |last=Sheehan |date=February 2, 1997 |title=Appendix 1: Oppositions of Mars, 1901–2035 |work=The Planet Mars: A History of Observation and Discovery |publisher=University of Arizona Press |url=http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/APPENDS.HTM |accessdate=January 30, 2010 |archivedate=2010-06-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100625043926/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/appends.htm }}</ref>

<ref name="nasa051103">{{cite news |date=November 3, 2005 |publisher=NASA |title=Close Encounter: Mars at Opposition |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/34/image/l |accessdate=March 19, 2010 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120515212352/http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/34/image/l/ |date=2012-05-15 }}</ref>

<ref name="astropro">The opposition of February 12, 1995 was followed by one on March 17, 1997. The opposition of July 13, 2065 will be followed by one on October 2, 2067. [http://www.astropro.com/features/tables/geo/su-ma/su-180-ma/SU180MA6.html Astropro 3000-year Sun-Mars Opposition Tables]</ref>

<ref name="rao030822">{{cite web |date=August 22, 2003 |last=Rao |first=Joe |url=http://www.space.com/spacewatch/mars_10_closest_030822.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090520075032/http://www.space.com/spacewatch/mars_10_closest_030822.html |archivedate=May 20, 2009 |title=NightSky Friday—Mars and Earth: The Top 10 Close Passes Since 3000 B.C. |work=Space.com |accessdate=June 13, 2006}}</ref>

<ref name="Meeus2003">{{cite web |date=March 2003 |title=When Was Mars Last This Close? |publisher=International Planetarium Society |first=Jean |last=Meeus |url=http://www.ips-planetarium.org/planetarian/articles/whenmars.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110516013312/http://www.ips-planetarium.org/planetarian/articles/whenmars.html |archivedate=May 16, 2011 |accessdate=January 18, 2008}}</ref>

<ref name="snyder01">{{cite web |last=Snyder |first=Dave |date=May 2001 |title=An Observational History of Mars |url=http://www.umich.edu/~lowbrows/reflections/2001/dsnyder.7.html |accessdate=February 26, 2007}}</ref>

<ref name="sagan80">{{cite book |last=Sagan |first=Carl |title=Cosmos |publisher=Random House |date=1980 |location=New York City |page=107 |isbn=0-394-50294-9}}</ref>

<ref name="cheney81">{{cite book |last=Cheney |first=Margaret |title=Tesla, man out of time |publisher=Prentice-Hall |date=1981 |location=Englewood Cliffs, New Jersey |page=162 |isbn=978-0-13-906859-1 |oclc=7672251}}</ref>

<ref name="nyt2">{{cite news |first=Edward Charles |last=Pickering |title=The Light Flash From Mars |publisher=The New York Times |date=January 16, 1901 |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F10D15FE3F5E137A8EDDAF0994D9405B818CF1D3 |accessdate=May 20, 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070605105717/http://nbgoku23.googlepages.com/marslight.pdf |format=PDF |archivedate=June 5, 2007}}</ref>

<ref name="nyt020511">{{cite news |title=Departure of Lord Kelvin |work=The New York Times |date=May 11, 1902 |page=29}}</ref>

<ref name="fradin99">{{cite book |first=Dennis Brindell |last=Fradin |date=1999 |title=Is There Life on Mars? |page=62 |publisher=McElderry Books |isbn=0-689-82048-8}}</ref>

<ref name="lightman97">{{cite book |first=Bernard V. |last=Lightman |date=1997 |title=Victorian Science in Context |publisher=University of Chicago Press |isbn=0-226-48111-5 |pages=268–273}}</ref>

<ref name="buker02">{{cite book |first=Derek M. |last=Buker |date=2002 |title=The science fiction and fantasy readers' advisory: the librarian's guide to cyborgs, aliens, and sorcerers |series=ALA readers' advisory series |page=26 |publisher=ALA Editions |isbn=0-8389-0831-4}}</ref>

<ref name="nyt020511"/>

<ref name="sanford09">{{cite book |first=Sanford |last=Schwartz |date=2009 |title=C. S. Lewis on the Final Frontier: Science and the Supernatural in the Space Trilogy |pages=19–20 |publisher=Oxford University Press US |isbn=0-19-537472-X}}</ref>

<ref name="rabkin05">{{cite book |first=Eric S. |last=Rabkin |date=2005 |title=Mars: a tour of the human imagination |pages=141–142 |publisher=Greenwood Publishing Group |isbn=0-275-98719-1}}</ref>

<ref name="miles_peters">{{cite web|title=Unmasking the Face |author1=Miles, Kathy |author2=Peters II, Charles F. |publisher=StarrySkies.com |url=http://starryskies.com/Artshtml/dln/5-98/mars.html |accessdate=March 1, 2007 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070926225222/http://starryskies.com/Artshtml/dln/5-98/mars.html |archivedate=September 26, 2007 |df= }}</ref>

}}

{{Кояш системасы}}
{{Сайланган мәкалә}}

[[Төркем:Марс| ]]
[[Төркем:Җирдән читтәге тереклек эзләү]]