Вакытның гравитацион әкренәюе исемле битнең чыганагын карау

[[Файл:Soyuz TMA-1 at the ISS.jpg|200px|мини|уңда|Вакытның гравитацион һәм [[Вакытның релятивистик әкренәюе|релятивистик әкренәюе]] [[GPS]], [[ГЛОНАСС]], [[иярчен]]нәр борт сәгатьләре, навигация системасында исәпкә алына]]
'''Вакытның гравитацион әкренәюе''' - [[Гомуми чагыштырмалылык теориясе]] буенча көчле [[гравитацион кыр]]да  барлык физик күренешләр әкренрәк баралар. Шул эффекттан мөһим күренеш килеп чыга - гравитацион [[кызыл тайпылма]].
[[Файл:Gravitational red-shifting2.png|200px|мини|уңда|'''Гравитацион кызыл тайпылма''' - массив объектлардан ([[йолдыз]]дан, [[кара тишек]]тән) ераклашкан саен чыганак тараткан [[электромагнитик дулкын]]нарның ешлыклары  спектрының кызыл өлешендә тайпыла]]
'''Гравитацион кызыл тайпылма''' - массив объектлардан ([[йолдыз]]дан, [[кара тишек]]тән) ераклашкан саен чыганак тараткан [[электромагнитик дулкын]]нарның ешлыклары  спектрының кызыл өлешендә тайпыла.

Зәгыйфьрәк гравитацион кырлы өлкәдән килгән электромагнит дулкыны [[зәңгәр тайпылма]] кичерә.

Әлеге эффектлар [[электромагнит дулкыннары]] белән генә чикләнми, ә барлык периодик күренешләргә ([[электрон]], [[протон]] һ.б. Де Бройль дулкыннарына) кагыла.

Ягъни ераклашып киткән күренешләргә карата  массив объект өслегендә барлык күренешләр әкренәк бара.

==Тасвир==

[[Гомуми чагыштырмалылык теориясе]] буенча гравитацион кырлы өлкәдә чиксезлекктә урнашкан [[гравитация]]сез өлкәгә карата вакыт әкренрәк бара. Гравитацион кырда вакыт арасы арта:

: <math>\tau = t_0 \sqrt{1+\frac{2\phi}{c^2}}</math>

биредә <math>t_0</math> чиксезлектә баручы вакыт, анда гравитацион потенциал <math>\phi=0</math> (ераклашкан өлкә). Мәсәлән [[Җир]]дән 300 км биеклегендә ([[галәми аппарат]]лар очкан өлкә) вакыт Җир өслегендәге секундадан <math>1+3{,}27 \cdot 10^{-11}\,\mathrm{s}</math> тизрәк бара һәм бер ел дәвамында андый аерма 1 миллисекунда тәшкил итә.

==Кызыл тайпылма==

Гравитацион кызыл тайпылма болай билгеләнә  <math>z_G</math> :
: <math>z_G =\frac{\lambda-\lambda_0}{\lambda_0} = \frac{\nu_0-\nu}{\nu}</math><ref>[http://www.astronet.ru/db/msg/1177975 Красное смещение]</ref>

биредә:

: <math>\nu</math> һәм <math>\lambda</math> — үлчәнгән фотонның ешлыгы һәм [[дулкын озынлыгы]],
: <math>\nu_0</math> и <math>\lambda_0</math> — лабораторидәге фотонның ешлыгы һәм дулкын озынлыгы,

Гравитацион кызыл тайпылма [[Альберт Эйнштейн]]  тарафыннан 1911 елда  чыгарылган, һәм зәгыйфь гравитацион кырда:
: <math>z_G = \frac{\varphi - \varphi_{0}}{c^2} = \frac{GM}{c^2r} - \frac{GM}{c^2R} </math> ,
биредә :
: <math>z_G</math> — гравитация тәэсирендә спектраль сызыкларның чагыштырма тайпылмасы,
: <math>\varphi= -\frac{GM}{R} </math> һәм  <math>\varphi_{0} = -\frac{GM}{r}</math> — сигналны күзәтү һәм тарату нокталарында гравитацион потенциал,
: <math>G</math> — [[гравитацион даими]];
: <math>M</math> — [[масса]],
: <math>c</math> — [[яктылык тизлеге]],
: <math>r</math> — массалар үзәгеннән нурландыру ноктасына кадәр радиаль ераклык,
: <math>R</math> — массалар үзәгеннән күзәтү ноктасына кадәр радиаль ераклык,

Чиксезлектә алынган нурланыш өчен кызыл тайпылма якынча:

: <math>z_G =\frac{GM}{c^2r}.</math>

Беренче галәми тизлек:

: <math>V_I =\sqrt{\frac{GM}{r}},</math>

шуннан кызыл тайпылма өчен тигезләмә болай язылып була:
: <math>z_G =\frac{V_I^2}{c^2}.</math>

Теләгән кайсы [[метрика]] өчен ешлык үзгәреше өчен формула:

: <math> \frac{\nu_r}{\nu_e}=\frac{s_e}{s_r}=
\frac{\vec{u}_r\cdot \vec k_{r}}{\vec{u}_e\cdot\vec k_{e}},</math>

биредә
: <math>\nu_r</math> һәм <math>\nu_e</math> — алынган һәм тараткан сигнал ешлыклары
: <math>s_r</math> һәм <math>s_e</math> — тирбәнешләр үз вакытлары,
: <math>u_r</math> һәм <math>u_e</math> —  чыганак һәм алгычның 4-тизлекләре
: <math>k_r</math> һәм <math>k_e</math> - сигналның орынма 4-векторы

==Куллану ==

Гравитацион кызыл тайпылма [[астрофизика]]да актив кулланыла. Вакытның гравитацион әкренәюе  [[GPS]], [[ГЛОНАСС]], [[иярчен]]нәр борт сәгатьләре, навигация системасында исәпкә алына.

== Әдәбият ==
* [http://ufn.ru/ru/articles/1999/10/d/ Окунь Л. Б., Селиванов К. Г., Телегди В. Л. «Гравитация, фотоны, часы». УФН, 1999, том 169, № 10, с. 1141—1147.]
* [http://www.ufn.ru/ufn60/ufn60_12/Russian/r6012b.pdf  Р. В. Паунд, «О весе фотонов». УФН, 1960, № 12, том 73, с. 673—683.]
* Ландау, Л. Д., Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 8-е, стереотипное. — М.: Физматлит, 2006. — 534 с. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-9221-0056-4
* Bailey J. et al. — Measurements of relativistic time dilatation for positive and negative muons in circular orbit, Nature, v.268, p.&nbsp;301-305 (1977)
* Я.П. Терлецкий. Парадоксы Теории Относительности. — М.: Наука, 1966. — С. 40 – 42.
* Х.Х. Ыйглайне. В мире больших скоростей. — M.: Наука, 1966. — С. 100-105.

[[Төркем:Вакыт]]
[[Төркем:Гомуми чагыштырмалылык теориясе]]