Бакыр исемле битнең чыганагын карау

{{Химик_элемент|prev=[[Никель|Ni]]|next=[[Цинк|Zn]]|
Бакыр / Cuprum (Cu)|
29|
алтын-алсу төстәге пластик металл<br />[[Файл:Cu,29.jpg|150px|left]]|
63,546|
128|
745,0 (7,72)|
[Ar] 3d<sup>10</sup> 4s<sup>1</sup>|
117|
(+2e) 72 (+1e) 96|
1,90|
+0,337 В/ +0,521 В|
2, 1|
8,96|
24,44|
401|
1356,6|
13,01|
2840|
304,6|
7,1|
--|
3,615|
315}}

{| style="text-align: left; background-color: pink; width: 100px; height: 100px;" border="0" cellpadding="4" cellspacing="0"
| style="width: 50%; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>Cu</big></big>
| style="width: 50%; text-align: right; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>29</big></big>
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="right"
| colspan="2" | '''63,546'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);"
| colspan="2" | '''3d<sup>10</sup>4s<sup>1</sup>'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="center"
| colspan="2" | <big>'''Бакыр'''</big>
|}

'''Бакыр''' ([[Рус теле|рус.]] ''медь'') —  [[Менделеевның периодик таблицасы]]ның 4 период,  11 төркем [[химик элемент]]. Тәртип номеры - 29.

== Символы ==
Бакыр элементының символы - Cu (''Купрум'' дип укыла). Купрум сүзе бу металлның элек Кипр утравында табылуыннан килеп чыккан.

== Тарих ==
Бакыр тарих булмаган чорда ачыла. Табигатьтә [[алтын]], [[көмеш]] һәм [[тимер]]гә караганда самородок хәлендә ешрак очрый. [[Төркия]]нең Чатал-Хююк районында табылган бакырдан эшләнгән борынгы әйберләр һәм руданы эреткәндә барлыкка килә торган шлак — борынгы кешеләр бакыр эреткәнен дәлилли.{{Sfn|Спиридонов|1989|с=5-8}}. 

Иң элек бакырны сульфидлардан түгел, алдан яндыру таләп итмәгән [[малахит]] рудасыннан алганнар. Моның өчен балчык савытка мәгъдән белән күмер тутырганнар, савытны чокырга куеп катнашманы яндырганнар. Яну вакытында бүленеп чыккан [[угар газ]] малахиттагы бакырны ирекле бакырга кадәр кире кайтарган:
:: <math>\mathsf{2CO + (CuOH)_2CO_3 \rightarrow 2Cu + 3CO_2 + H_2O}</math>


[[Кипр (утрау)|Кипр]] утравында бакыр рудниклары һәм бакыр эретмәсе җитештерү безнең эрага кадәр 3 мең еллыкта ук барлыкка килгән.

Рәсәй һәм чиктәш илләр территориясенда бакыр рудниклары  безнең эрага кадәр ике мең ел элек барлыкка килгән  (бакыр рудниктары ятмасының иң билгелесе — [[Каргалы]]), шулай ук Кавказ аръягында, Себер, Алтай, Украина территорияһында рудниктар бар.

XIII—XIV гасыртарза бакыр кою сәнәгате үсеш ала. Мәскәүдә XV гасырда Пушкалар эшләү сарае нигезләнә, анда бронзадан төрле калибрлы кораллар коелган. кыңгыраулар коерга бик күп бакыр сарыф ителә.
Бронзадан  [[Патша пушка]] (1586 е.), [[Патша кыңгырау]] (1735 е.), [[Бакыр җайдак]] (1782 е.) кебек кою сәнгате әсәрләре коела.
Японияда зур Будда поты коела  ([[Тодать-дзи]] храмы) (752 ел).

[[Электр]] ачылу белән XVIII—XIX гасырларда бакыр чыбыгы һәм аның белән бәйле изделиеләр җитештерү күләме арта. XX гасырда электр чыбыкларын алюминийдан эшләсәләр дә, электротехникада бакыр әһәмиятен югалтмый.{{Sfn|Спиридонов|1989|с=172}}.
== Тәбигатьтә таралышы ==
[[Файл:Cuivre Michigan.jpg|thumb|150px|справа|Самородок бакыр]]
Җир кабыгында бакыр микъдарының уртача нисбәте — (4,7-5,5)·10<sup>−3</sup>% (масса буенча). Диңгез һәм елга суында бакыр дәрәҗәсе күпкә азрак: 3·10<sup>−7</sup>% һәм 10<sup>−7</sup>% (масса буенча ).

Тәбигатьтә бакыр берләшмәләр составында һәм самородок хәлендә очрый. [[Халькопирит]] CuFeS<sub>2</sub> сәнәгать өчен әһәмяәтле CuFeS<sub>2</sub>, бу минерал шулай ук колчедан, [[халькозин]] Cu<sub>2</sub>S һәм [[борнит]] Cu<sub>5</sub>FeS<sub>4</sub> исемнәре белән билгеле. Һәм алар янында башка бакыр минераллар да очрый: [[ковеллин]] CuS, [[куприт]] Cu<sub>2</sub>O, [[азурит]] Cu<sub>3</sub>(CO<sub>3</sub>)<sub>2</sub>(OH)<sub>2</sub>, [[малахит]] Cu<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>(OH)<sub>2</sub>. Бакыр самородок хәлендә дә очрый, җыелган бакыр массасы 400 тоннага җиткән очраклар бар.<ref>{{Из БСЭ|заглавие=Медь самородная}}</ref>. Бакыр сульфиды нигездә уртача температуралы гидротермаль агымнарда барлыкка килә. Шулай ук бакыр ятмалары комташ, сланцы кебек [[утырма тау токымнары]]нда да очрый.

Мондый типтагы ятмаларның иң билгелесе — [[Байкал аръягы крае]]ндагы  Удокан бакыр ятмасы,  [[Казакъстан]]да [[Җезказган]] ятмасы, [[Үзәк Африка|Үзәк Африкада]] бакыр кушагы һәм [[Германия|Германиядә]] [[Мансфельд (кала)|Мансфельд]] ятмасы. 

Башка бакырга иң бай ятмалар  Чили (Эскондида һәм Кольяуси) һәм АКШ-та (Моренси) урнашкан<ref>[http://uralgold.ru/very_big_f.html Крупнейшие мономинеральные месторождения (рудные районы, бассейны)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100619141612/http://uralgold.ru/very_big_f.html |date=2010-06-19 }}</ref>.
Бакыр мәгъдәне, башлыча,  ачык юл белән табыла. Рудада бакыр микъдары 0,3-тән 1,0 % тирәсе.

== Физик үзенчәлекләре ==
[[Файл:Copper crystals.jpg|thumb|150px|справа|Бакыр кристаллары]]
Бакыр — алтын-кызыл тәстәге сыгылмалы металл, һавада тиз оксид пленкасы белән каплана, оксид пленкасы үзенә хас булган саргылт-кызыл төстә. Бакырның үтә күренмәле юка пленкалары яшел-зәңгәрсу төстә була.

Соры-көмеш төстә булган башка металлардан аермалы буларак, [[осмий]], [[цезий]], [[алтын]], бакырның үзенә генә хас төсе бар. Бу төс атомның тулы өченче һәм ярым тулы дүртенче электрон орбиталары арасында үткүел булуы белән аңлатыла: орбиталар арасында булган энергетик аерма яктылыктың кызыгылт-сары төсендәге дулкын озынлыгына туры килә.

Бакыр [[Кубик сингония|кырлары үзәкләштерелгән куб]] барлыкка китерә , [[пространство решеткәсе ]] '''''F''''' m3m, ''a'' = 0,36150 нм, Z = 4.

Бакыр югары [[елы үткәрүчәнлек]]кә ия<ref>20 °С булганда: 394,279 Вт/(м·К), ягъни 0,941 кал/(см·сек·°С)</ref> һәм [[электрүткәрүсәнлек ]] буенча металлар арасында көмештән соң икенче урында килә. 20&nbsp;°C-та чагыштырмача электр үткәрүчәнлеге: 55,5-58 [[Сименс (единица измерения)|МСм]]/м<ref name="алиев">Электротехнический справочник. Т. 1. / Составитель И. И. Алиев. — {{М.}} : ИП РадиоСофт, 2006. — C. 246. — ISBN 5-93037-157-1</ref>. Бакырның [[каршылыкның термик коэффициенты]] югары: киң температура диапазонында 0,4 %/°С һәм температурага аз бәйләнгән.
Бакыр [[диамагнетик]] металл.

Бакыр металлар белән берничә  [[эретмә]]не барлыкка килтерә: [[латунь]] — [[цинк]] белән, [[бронза]] — [[кургаш]] һәм башка элементлар белән, [[Мельхиор (иретмә)|мельхиор]] — [[никель]] һәм башка металлар белән.

Бакырның атом тыгызлыгы (N0) = <math>8,52\centerdot10^{28}</math>(атом/м³).

=== Бакыр изотоплары ===
Табигатьтә бакыр ике стабиль изотоп хәлендә очрый — <sup>63</sup>Cu (изотоп таралышы 69,1 %) һәм <sup>65</sup>Cu (30,9 %). Шулай ук ике дистәдән артык стабиль булмаган изотобы билгеле, шулар арасында иң озак яшәүчесе — <sup>67</sup>Cu, изотопның  [[ярым таркалу периоды]] 62 сәгать<ref>{{книга
 |заглавие      = Справочник химика |издание = 2-е изд., испр |ответственный = Редкол.: Никольский Б.П. и др. |место = М.-Л.
 |издательство  = Химия |год = 1966 |том = 1 |страниц = 1072
}}</ref>.

== Чыганаклар ==
* Atomic Weights of the Elements 2001, [http://www.iupac.org/publications/pac/2003/7508/7508x1107.html Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003]. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.{{ref-en}}
* [http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html IUPAC Standard Atomic Weights Revised] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080305062433/http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html |date=2008-03-05 }} (2005).{{ref-en}}

{{Менделеев таблицасы}}

[[Төркем:Химик элементлар]]
[[Төркем:Төсле металлар]]